2016 жылы жарық көрген «Түркістан өңіріндегі тарихи-мәдени ескерткіштер» еңбегінде Түркістан оазисінде Ү-ХҮ ғғ. ерте және дамыған ортағасырлық кезеңге жататын 14 археологиялық ескерткіштер тізімделген. Аталмыш кезеңге жататын археологиялық ескерткіштерге қысқаша ақпарат беріп өтсек.
Түркістан өңіріндегі бұл кезеңге тиесілі археологиялық ескерткіштер: Күлтөбе-Ясы қаласы (ІІ-ХІҮ-ХҮІІ-ХІХ ғғ.), Төрткүл-І (Қарашық) қаласы (ҮІ-ХІҮ-ХҮ ғғ.), Бұзауқорған қонысы (ХІІІ-ХІҮ ғғ.), Ғартөбе (Қарнақ) қаласы (ҮІІ-ҮІІІ-ХІҮ ғғ.), Қаратөбе (Сауран) қаласы (ІҮ-Ү-ХІҮ ғғ.), Төрткүл-Қаратөбе қаласы (ҮІІ-ҮІІІ-ХІІІ-ХІҮ ғғ.), Шойтөбе-І қонысы (ІХ-Х-ХІҮ-ХҮ ғғ.), Шойтөбе-ІІ қонысы (ХІІ-ХІҮғғ.), Төрткүл-Қаражон қонысы (ХІІІ-ХІҮ ғғ.), Айнакөл-Бабайқорған қаласы (ІХ-Х-ХҮ ғғ.), Шауғар-Шойтөбе қаласы (ІІ-ІІІ-ХІІІ ғғ.), Тағайын ата қаласы (ХІІ- ХҮІ ғғ.), Жүсіп ата қонысы (ХІІ-ХІІІ-ХІХ ғғ.), Көксарай-ІІ қонысы (ХІІІ-ХІҮ ғғ.).
Кеңес дәуірінде 1972-1974 жж. Т.Н.Сенигова басқарған Түркістан отряды Күлтөбе қаласына алғашқы зерттеулер жүргізіп, ортағасырлық қыш ыдыстар туралы ақпараттар ұсынды. Ал 1981-1984 жж. Түркістан археологиялық отряды (Е.Смағұлов) қазба жұмыстарын жүргізген. Ғылыми айналымда Күлтөбе қаласы Жібек жолымен қатар (б.з.д. ІІғ.) қалыптасқан деген пікір бар.
Қаратөбе (Сауран) қаласы бұл кезеңнің негізгі қалаларының бірі саналады. Ғалымдар Сауран кіші оазисіне енетін Қаратөбе қаласын Сауран қаласының алғашқы орны деп есептейді. Ортағасыр саяхатшыларының жазба деректерінде кездесетін осы Сауран қаласы.
Бұл қалаға алғашқы зерттеулерді 1947 ж А.Н.Бернштам бастаған Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы жасаған. 1986 жылы К.М.Байпақов Сауран қаласы мен қатар осы Қаратөбе қалашығына да зерттеулер жүргізеді. Қаланы 2003 жылы, кейін 2005-2008 жылдары М.Тұяқбаев бастаған Түркістан археологиялық экспедициясының отряды зерттейді.
Шауғар-Шойтөбе қаласы қазіргі ғалымдардың зерттеуінде ертеортағасырлық Шауғар өлкесінің астанасы болған қала орны. Бұл қалаға К.Ақышев, К.Байпақов, Л.Б.Ерзакович, ал тәуелсіздік жылдарында Е.Смағұлов, М.Тұяқбаевтар бастаған әр кезеңдегі экспедициялар археологиялық қазба жұмыстарын жүргізді.
Түркістан оазисінде ертеортағасырда үлкен қала деңгейіне көтерілмесе де, кішігірім Бұзауқорған, Шойтөбе-І, Шойтөбе-ІІ, Төрткүл-Қаражон, Жүсіп ата, Көксарай-ІІ қоныстары болды. Бұл еркерткіштер негізінен ІХ-ХІІ-ХІІІ ғасырларда пайда болған. Аталмыш қоныстарға алғаш болып Ерболат Смағұлов, кейіннен Марат Тұяқбаев бастаған экспедициялар зерттеу жүргізген.
Ағаділ Тұрсынов, музей-қорық инспекторы.
