Түркістан оазисінде орналасқан тарихи қалаларды археологтар төрт кезеңге бөліп қарастырады: ерте ежелгі дәуір, кейінгі ежелгі дәуір, ерте ортағасырлық және кейінгі ортағасырлық. Әр кезеңнің саяси, экономикалық және мәдени даму мен құлдырау сатыларын бастан кешкен бұл қалалар қазіргі таңда толықтай қирап, төбеге айналған.
Кезекті жазбамызды Түркістан оазисіндегі кейінгі ежелгі дәуірдің археологиялық ескерткіштеріне (б.з.д. І – б.з. ІҮ-Ү ғғ.) арнамақпыз. Жалпы бұл кезеңге жататын қалалар мен қоныстар: Шорнақ төбе қаласы (б.з.д. І – б.з.ІҮ-ҮІ ғғ), Байбалық (Майбалық) қалашығы (б.з.д. ІІ-І – б.з.ІҮ-ҮІІІ ғғ), Қорыс төбе қалашығы (б.з.д. І – б.з.Ү-ҮІ ғғ), Ақтөбе (Абай) қалашығы (І-ҮІ ғғ), Оқжетпес қонысы (б.з.д. І – б.з.ІҮ-Ү ғғ), Ақтөбе (Теке) қалашығы (б.з.д. І – б.з.ІҮ-Ү ғғ), Сидақ ата қаласы (б.з.д. І – б.з.ІҮ-ҮІ ғғ), Қарауыл төбе (Ү-ҮІІғғ), Қалашық (І-ІҮғғ), Шаш ана қалашығы (І-ҮІғғ), Үштөбе (шығыс) қонысы (І-ІҮғғ), Үштөбе (орталық) қонысы (І-ІҮғғ), Үштөбе (батыс) қонысы (І-ІҮғғ), Шаға ІІ қонысы (І-ІҮғғ), Шаға ІІІ қалашығы (І-ІҮғғ), Дәулетбайтөбе қалашығы (І-ҮІғғ), Ибата қалашығы (І-ІҮғғ), Оғыстау ІІ қалашығы (ҮІ-ҮІІІғғ).
Бұл қалалар туралы алғашқы зерттеу Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясының (А.Н.Бернштам) зерттеудерінде кездеседі. 1946-1951 жж. ұйымдастырылған экспедиция бұл кезеңнің Шорнақ төбе, Байбалық (Майбалық), Сидақ ата қалаларын алғаш болып зерттейді. Қалалардың өмір сүру уақыты туралы алғашқы деректер ұсынып, кейінірек 1960 жылы бұл қалалар «Қазақстанның археологиялық картасына» енеді.
1966 ж. С.П.Толстовтың бастамасымен Хорезм экспедициясының отряды Шорнақ төбе, Сидақ ата қалаларын зерттеді. Ал Қорыс төбе, Ақтөбе (Теке) қалаларына алғаш болып зерттеу жүргізді.
1970 ж. Отырар археологиялық экспедициясы зерттеп, Оңтүстік Қазақстан археологиялық кешенді экспедициясының отряды (Б.Әділгереева) І-ҮІ ғғ аралығында өмір сүрген Дәулетбай төбе қалашығына қазба жұмыстарын жүргізеді.
1980 ж. К.А.Ақышев басқарған Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы Ибата, Шаға І, ІІ, ІІІ, Үштөбе қонысы, Ақтөбе (Теке) және Қорыс төбе қашалықтарына археологиялық қазба, зерттеу жұмыстарын жүргізеді.
«Әзірет Сұлтан» музей-қорығының археологы т.ғ.к. М.Қ.Тұяқбаевтың басшылығымен Түркістан Археологиялық экспедициясы кейінгі ежелгі дәуір ескерткіштеріне жататын 18 қала, қоныстарға зерттеу жүргізеді. 1999-2004 жылдар аралығында жүргізілген археологиялық зерттеулер нәтижесінде ескерткіштердің жоспарлары түсіріліп, қалалардың датировкалары нақтыланған болатын.
А.Тұрсынов, тарихи ескерткіштерді қорғау инспекторы.
