Сауран қалашығы қазақ халқының тарихы мен мәдениетінің айқын көрінісі деуге болады. Сан ғасырлық тарихы бар мекен туралы тарихи зерттеулер мен мәліметтер де жетерлік. Сонымен қатар, алғашқы деректер Х ғасырдағы еңбектерде де кездеседі. Ол кезде Сауран Сырдария өзені маңындағы маңызды стратегиялық және сауда орталығы ретінде белгілі болған деген жазбалар да бар.  Мысалы Араб тарихшысы Мақдисидің шығармасында «Сауран жеті қабат дуалмен қоршалған үлкен қала, оның ішінде рабат, мешіт бар» деп жазылған. XIII ғасырдың орта шенінде Сауран қаласы  Ақ Орданың астанасы болған. XIV ғасырдың аяғында қаланы Әмір Темір әскери қамалға айналдырыпты. Мұндағы үлкен мешіт Қазақстанға ислам діні мен мәдениетінің тарауына ықпал еткен. Тарихи деректерде, Сауран XVII ғасырдың аяғы мен XVIII ғасырдың басында әлсіреп, XIX ғасырдың басында біржолата күйрегені айтылады.

Қазіргі кезде Сауран қаласының қабырғалары мен мұнараларының қалдықтары бар, ауданы 550-800 м дөңгелек алаңы да бар. Қаланың ішіне қақпа арқылы кіруге болады. Қаланы қоршаған дуалдың сырт жағында көптеген каналдардың іздері сақталған. Жүргізілген зерттеу жұмыстары қаланың VII-XVIII ғасырларға жататынын дәлелдеген екен. Шаһар ұзақ уақыт бойы Қазақстанның оңтүстігіндегі сауда мен қолөнерінің ірі орталығы болып, мәдени дамудың бесігіне айналды. Ортағасырлық Сауран қаласының Дала мәдениеті мен Орталық Азия қалаларының мәдениеті түйіскен жерде орналасқан «сауда-саттық айлағы» әрі Жібек Жолы бойындағы маңызды торап ретінде Қазақстан тарихында алар орны ерекше.

Бүгінде, Түркістанның іргесіндегі аса құнды тарихи қаланы қайта жаңғыртып, туризм орталығына басты назарда. Түркістан облысының әкімі Дархан Сатыбалды көне Сауран қалашығына барып, жай-күйімен танысып, оны қайта түлету жолдарын қарастыруда. Сонымен қатар, ғалымдар және зерттеушілермен бірге Сауранның тарихи маңызын дәріптеу, туристік мүмкіндігін молайту, рухани және туризм орталығына айналдыру жолдарын саралады.

«–Дәл Түркістанның іргесінде аса құнды тарихи қаламыз тұр. Сауранды туристік бағытқа енгізіп, тұрақты түрде насихаттау керек. Салынып жатқан «Сапар орталығында» осы қала туралы толық мағлұмат беріліп, туристерге сапалы материалдар мен жәдігерлер ұсынылуы тиіс. Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне келетін туристерді осы жаққа да бағыттаған жөн. Жауапты басқарма басшылары жұмысты үйлестірсін. Сауранның туристік әлеуетін арттыру бойынша жоспар, іс-шара бекітіңіздер. Жол, инфрақұрылымын реттеуді де жүйелі түрде атқарған жөн. Қазіргі кезде көне қаладағы археологиялық жұмыстар шамамен 50-70 гектарды құрайтын территорияны алып жатыр және олар «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберінде өткізіліп жатыр. Орталық бөлігінде табылған заттар, яғни күйіктастың, гипстің сынықтары осында мешіт пен медресенің болғандығын дәлелдейді. Тарихшылардың пікірінше, осы себептен бұл жерді мекендеген адамдар айтарлықтай жоғары білімді болған. Дәл Сауранда осы аймақтағы алғаш оқу орны ашылған. Бірегей қаланы сумен қамтамасыз ету технологиясы да болған. Яғни мұнда білім мен ғылымның дамығанын дәлелдейді. Түркістан – Қызылорда трассасы бойымен жүрген көптеген жолаушылар әрқашан бекініс қабырғаларының көңіл тартарлық өркеш-өркеш пішініне назар аударады. Бұл Сауран – көне және құпияға толы қала, 100 жылдан астам уақыт бойы ғалымдардың назарын өзіне тартып келеді. Талай зерттеулердің арқасында өткен уақыттың көптеген шешілмейтін құпияларды табылды. Өзінің ерекше стратегиялық, сауда-экономикалық және мәдени-тарихи мәнінің себебінен, Сауранды Сырдария бойында және қазақ даласында болған оқиғалар жайында жазған барлық ортағасырлық авторлар атап өткен,» – деген Түркістан облысының әкімі Дархан Сатыбалды ғалымдардың ұсыныстарын да тыңдады.

Тарихшы-археолог Марат Тұяқбаев Сауран қалашығының тарихынан ой қозғап, бұл Орталық Азиядағы ең жақсы сақталған тарихи қалалардың бірі екенін атап өтті. Арнайы суландыру жүйесі болған. Көне құдықтардың орны сақталған. Тарихшы осы аймақтың инфрақұрылымын жақсартып, жақын тұста көгалдандыру керектігін айтты.

« — Түркісан қаласынан батысқа қарай 45 шақырым жерде орналасқан Сауран қаласы жайлы ортағасырлық деректерде көптеген мәліметтер кездеседі. Қаланың тарихы екі кезеңнен тұрады. Алғашқы кезеңі моңғол шапқыншылығына дейінгі VІ-ХІІІ ғасырларды қамтыса, екінші кезеңі ХІV-ХVІІІ ғасырларды алып жатыр. Сауран қаласы — тылсым сыры мен тарихы тереңге тартқан, кезінде талай адам бақытын тапқан көне қалалардың бірі. Көне қалашық республикалық маңызы бар археологиялық ескерткіш ретінде есепке алынған. Сырдарияның оң жағалауы мен темір жолдың батыс беткейіндегі дуалдары опырыла құлағанымен, баяғы еңселі биіктігін аңғартқан ескі қаланың орны алыстан көз тартады. Қаланың тағы бір ерекшелігі мұнда әлемнің жеті кереметінен кем түспейтін тербелмелі мұнара болған деседі. Өкінішке орай аталған жәдігерлер бүгінгі күнге жетпеді,сақтаулы қалмады.Алайда ол туралы жазылған деректер сақталған. Х ғасырда өмір сүрген арабтың географ-ғалымы Макдиси Әл-Мутаххар Таһир жиырма екі тараудан тұратын «Дүниенің басталуы мен тарихы» деген кітап жазған. Осы еңбегіне ол: «Сауран – бірінің сыртынан бірі 7 қабат дуалмен қоршалған үлкен қала, оның ішінде күмбезді, сарай, мешіт бар», — дейді. Сондай-ақ қала ішінде теңселмелі 2 мұнарасы бар ғажап медресе де болған. Биіктігі 15 метр болатын мұнараның біріне шығып азан шақырғанда екіншісі тербеліп тұрады екен. 1871 жылдарға дейін сақталған осы керемет мұнараларды әлдекімдер қышын пайдалану үшін бұзған көрінеді. Жергілікті халық өткен ғасырдың 60-70 жылдарында шаһар қорғанынан 4-5 аттылы қатар жүретінін айтады. Осыдан-ақ қала қорғанысының қалай құдіретті болғанын елестете беріңіз. Бұл күндері сол ежелгі Сауран қаласының орны қаншама ғасырлар бойы сабалаған жаңбырдың асты мен уілдеген желдің, борап соққан боранның өтінде мүжілгенімен, әлі де жер бетінен тып-типыл болып құрып кетпей, ел қорғаған ерлігіміздің тұмарындай боп тұрған, сонау мұнарланған ғасырлар қойнауынан сыр тартып жатқан қорған.» — деді Тарихшы-археолог Марат Тұяқбаев

Профессор Мадияр Елеуов тарихи нысанды бизнеске тапсыру, туризм орталығына айналдыру маңызды екенін жеткізді. Ал Қожа Ахмет Ясауи атындағы ХҚТУ ректоры Жанар Темірбекова Сауран қалашық емес, үлкен қала екеніне тоқталды. Сауранды туристік нысанға айналдыру үшін кешенді шаралар атқарылуы тиіс екенін атап өтті. Біріншіден, ғалымдар жүйелі зерттеу жұмысын жалғастырғаны жөн. «Әзірет Сұлтан» тарихи-мәдени қорық-музейінің директоры Мәулен Садықбековтың да ұсыныстары тыңдалды. Сондай-ақ, Сауран қаласына қатысты маңызды мәселелер айтылды.

« — Сауранның ескі орны Қазақстандағы ортағасырлық қала мәдениетінің маңызды ескерткіштерінің бірі болып табылады.Оны бәрі мойындайды деп ойлаймын. Ал сақталу дәрежесі бойынша археология жағынан бірегей болып табылады. Мамандардың айтуынша, ескі қаланың қалдықтарына үлкен қауіп төніп тұр. Яғни, оның бұзылуына баса назар аудармасақ, бір кезде жауға қарсы тұра алған қала уақыт қысымына қарсы тұра алмайтын секілді. Осыған байланысты, қазіргі кезде Сауранда кешендік археологиялық жұмыстар жүргізіліп, жалғасын табуы қажет-ақ. Біздің ұрпақ үшін көне қаланың қалдықтарын сақтау мақсатында жаңғырту және сақтау, қаланы қайта қалпына келтіру жұмыстарын қолға алу маңызды. Бүгінде тарихи нысанды туризмге айналдыруға мүмкіндіктер жетерлік. Қызықтыра алсақ қызығатын адамдадың да қатары көп болатынына сенімдімін. Жаңа жобаларды жүзеге асырып, заман талабына сай әркеттер жасау керек деп ойлаймын. Көне қалашыққа бизнес өкілдерін тарта білсек және шет елдік туристердің де назарын аудара білсек өте жақсы.»- деді Профессор Мадияр Елеуов

Ал, «Әзірет Сұлтан» тарихи-мәдени қорық-музейінің директоры Мәулен Садықбеков көне Сауран қаласының археологиялық зерттеуі жүз жылдан астам уақыт бұрын басталғанына тоқталды. Ол жайында орыс ғалымдары П. И. Лерхтың шығармаларында, П. И. Пашиноның жол естеліктерінде, А. П. Федченконың есептерінде айтылғанын атап өтті. Сондай-ақ, сол кезеңдегі археологиялық жұмыстардың нәтижесінде табылған басты дүниелердің қатарына  биіктігі он метр құрайтын, құмнан салынған Сауран сарайының тарихи мұраларын жатқызуға болатынын мәлімдеді. Сондай-ақ қаланың орналасуы мен тарихи деректеріне тоқталды.

« 3-тен 6 метрге дейінгі биіктіктегі жер телімдері бар, қабырғаларымен қоршалған ескі қала жобасы жағынан сопақ алаң болып келеді. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 800 метрдей және солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 550 метрдей тартылған алаң,  қоршап тұрған жерден 2-2,5 метрге көтеріліп тұр. Ескі қаланың қабырғасы 2-3 метр биіктіктегі стилобаттың үстінде тұр. Олар өңделмеген кірпіш пен пахсадан салынған, сонда қабырға сызығынан шығатын 4 дөңгелек 2 қабаттық мұнара бар. Мұнараның үстіңгі қабаты қазіргі уақытқа дейін жетіп сақталған қалдықтары бар бағаналарға тіренген, күмбезімен жабылып тұр. Мұнара жазықтығында атыс ойығының тар тесіктері бар. Ескі қаланің ішіне екі қақпа апарады. Басты қақпасы қабырғаның солтүстік-шығыс бөлімінде орналасқан және 2 қабаты бар сыртқа шығатын 2 мұнарамен екі жақ қапталдан қапталған мықты фортификациялық құрылыс болып келеді. Оның кіреберісі қабырғаның шығатын бөліктерінен құрылған 20 метрлік дәліз тәрізді болып тұр. Екінші қақпасы ескі қала қабырғасының оңтүстік-шығыс бөлігінде салынған. Мұнараның ішінде шығыс бөлігінде доғалық өтпе жолы түріндегі ескі қалаға кіретін есік бар екен. Оның ені 1,2 метр, биіктігі 1,7 метрді құрайды. Сыртындағы қабырға айналасында тереңдігі шамамен 1-3 метр және ені 15-20 метрді құрайтын ор да бар. Солтүстік-шығыс қақпадан басталатын магистраль көше солтүстік-шығыс — оңтүстік-батыс бағытындағы қала территориясын тең 2 бөлікке бөліп жатыр. Қабырғаның оңтүстік-батыс бөлігіне 150 метр жетпей, ол солтүстік-батыс — оңтүстік-шығыс ендік бағытында жүретін перпендикуляр көшесіне тіренеді. Бөліктерінің бірі оңтүстік-шығыс қақпасына шығады. Ескі қаланың топографиясында 2 магистраль көшелерінен басқа, қаланың күрделі тармақталған көше жүйесін құрайтын көптеген шағын көшелер мен тұйық көшелер де кездеседі. Солтүстік-шығыс кірер ауыздан 210 метр ара қашықтықта магистраль көшесінің сол жағында жобасы жағынан үшбұрышты көлемі жобамен 100 метрді құрайтын төбе бар, ол қиратылған кірпіш пен алып ғимараттан қалған қырдың бөліктерімен қапталған. Ал тарихи деректерге сүйенсек, 14-ғасырда Сауран Ақ Орда құрамына кірген, кейде оның астанасы болып аталған екен. Ал 15-16 ғасырлардың деректеріне келсек Сауран жайында Түркістандағы билік үшін қазақ хандықтары мен шайбаниліктер арасындағы күресімен байланысты айтылған. Ғалымдар Сауран Түркістанның  бекіністері арасында ең үздік бекіністерінің бірі болғанын атаған. Сондай-ақ қалаға түрлі сипаттағы мәлімет берген. Оның климаты, қорғаныс құрылыстарының құрамы, қаланы көркейту, суландыратын егіншілігі жайында көптеген мәліметтер айтылған. Яғни, көне мекен қазақ халқының мәдениеті мен ғылымын, ілімін дамыту бағытында маңызды рөл атқарып, ата-бабаларымыздың қасиетті ордасы болған деуге болады. Қазақтың тарихынан алшақ емес ғұмыры бар қадірлі қаланы біз дүниежүзіне насихаттап, туризмнің орталығы ретінде дамытсақ, өте керемет қадамдардың бірі болмақ»,- деді «Әзірет Сұлтан» тарихи-мәдени қорық-музейінің директоры Мәулен Садықбеков

Сонымен қатар, облыс әкіміне Дархан Амангелдіұлына Сауран қалашығына баратын жолды қысқарту жобасы да таныстырылды. Алдағы уақытта Түркістаннан Сауран қалашығына бұрылатын қысқа бағыт ашылмақ. Бұл бағытта тиісті қүрылыс жұмыстары басталады. Бұрын саяхатшылар Сауранға бару үшін Қызылорда облысының аумағына өтіп, қайтып келетін болса, енді тарихи қалаға баратын жол қысқарып, барлық мүмкіндіктер жасалады.

Айта кетейік, Сауран туралы алғашқы жоба деректер Х ғасырда жазылған. Көне қаланың тарихы жүзжылдықтарға жетелейді. Сауран – ХІІ ғасырда ірі сауда орталығы ретінде іргетасы қаланған Қазақстандағы қорған дуалдары неғұрлым толық қалпында сақталған әйгілі ортағасырлық қалалардың бірі деген деректер де бар. Сауранды жаулап алмақшы болған Абдаллах ханның әскери жорығын суреттеген авторлар қамал-қала туралы былай деп жазған екен.

«Сауран қамалы – өте берік бекітілген қорған, оның мықты және күшті қамал болғандығы соншалықты, тағдыр тәлкегінің қолы оның қорғанының түбіне жетіп көрген емес және көктегі аспанның өзі де әлем жерінің төрттен бірінде мұндай берік қамал көрген емес. Оның биіктігі соншалықты, күннің көзі де одан асып көрген емес. Қамалдың беріктігі соншалықты, оның мұнаралары мен дуалын қирату ешкімнің ойына да кіріп шықпайды».

Міне, сырттағы жау мен көш бастағандар Сауранды ұлан-ғайыр Дешті-Қыпшақ даласын мекен еткен тайпалар мен халықтарға үстемдік орнатуға мүмкіндік беретін стратегиялық бекініс ретінде қарастырған. Кезінде Түркістан Қазақ хандығының астанасы саналып, ал Сауран мен Сығанақ қалалары әкімшілік орталықтары болып есептеліпті. Сауран қаласы XVIII ғасырларда  жоңғарлардың шапқыншылығына ұшыраған. Одан кейін Қоқан хандығының езгісіне де түскен. Осыдан бастап қаланың құлдырау дәуірі басталады. «Жұттан, жаудан жаяу басын алып қашқан ел шұбырған шұбырындысы аппақ сүрлеу болып қалады екен» – «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» кезінде жоңғарлардан үштен екісі қынадай қырылып, үдере қашқан қазақ халқы Сауран айналып, Бұхараға ауған. Ел аузында «Сайран айналған» деген тіркес содан қалып, жау қолында қалып бара жатқан туған жерін, ұлы отанын аңсаған зар мен мұңға толы «Елім-ай» әні туған. Бұл оқиға жайында қазақтың белгілі қаламгері Ілияс Есенберлин өзінің «Көшпенділер» атты тарихи трилогиясында Сауран қаласының ғажайыбын суреттеп берген болатын. Сауран қаласы жайлы алғашқы деректер Х ғасырдағы араб саяхатшыларының жазбаларында да кездеседі екен. Демек, бұл қала тарихшылардың айтуы бойынша VI  ғасырда пайда болғандығын аңғартып отыр. Ал, сол заманның тарихшысы Рузбихан Сауран туралы:

«Бұл қала керемет сұлу және шексіз көңілді, ауасы өте таза, адам жанын көңілдендіріп, сергітеді. Маңайы құлпырған бау-бақша, әртүрлі ағаштар, қаланы айналдырып биік дуалдар қоршап тұр, ешқандай жау ала алмайды. Бұл қаланың топырағы  — білім мен ғылымның  ордасы. Халқы ерекше білімқұмар, зеректік және қонақжайлылық олардың табиғатына әбден сіңген», — деп көрсетеді.

Бүгінде, «Әзірет-Сұлтан» ұлттық тарихи-мәдени қорық-музейіне қарасты Сауран қалашығы аумағынан «Сапар орталығының» құрылысы қолға алынған. Бөлінген жер көлемі – 1 гектар, құрылыс аумағы – 968,41 шаршы метр. Қазіргі таңда ғимарат қабырғалары тұрғызылған.