Халқымыздың ежелден қалыптасқан күнделікті тұрмыс-тіршілігінде қолданылып келе жатқан көптеген әдет-ғұрыптарымыздың, салт-дәстүрлеріміздің және наным-сенімдеріміздің әрі танымдық, әрі тәрбиелік мәні өте зор. Осындай өнегелі тағылымдық маңызы зор әдет-ғұрыптардың бірі – «шырақ» ұғымына қатысты айтылатындығын айрықша атап кетуге болады.

Шырақ – бөлмені, ашық алаңдарды және жекелеген заттарды жарықтандырып тұратын май шам. Ол ілкі замандардан бері қолданылып келеді. Оны ортағасырлық қалалардың қазба жұмыстарынан көптеп табылған сан алуан түрлі шырағдан қалдықтары да айғақтайды. Дәстүрлі қазақ қоғамында әулие адамдардың моласында, қасиетті жерлерде шырақ жағу дәстүрі әлі күнге дейін сақталған.

«Шырақ» сөзі – халқымыздың наным-сенімі бойынша әрі қасиетті, әрі киелі ұғым мағынасында қолданылады. Өйткені «шырақ» деген сөз – «жарық», «нұр», «сәуле», «үміт оты» деген сөздермен мағыналас мазмұнда айтылатыны көпшілікке мәлім. Қазақ тілінде тікелей шыраққа қатысты тыйым сөздер, аңыз-әңгімелер, қанатты ойлар, даналық нақылдар, теңеу сөздер мен сөз тіркестері көптеп кездеседі. Мысалы, «Шырағың өшпесін», «шырағың жанып тұрсын», «қыз – қырық шырақты», «шаңырақтың шырақшысы», «қауіпті төндіргенше, шырақты сөндірме», «көзің шырақтай ашылсын», «шырағың сөнбесін, қауіп-қатер төнбесін», «шырағың өшпесін, бақытың көшпесін», «шырағы бар» (артында қалған ұрпағы бар), «шырағы жанды» (ұрпағы жалғасып, өсіп өнді), «шырағын сөндірмеді» (жақсылыққа жолықты, үмітін үзбеді), «шырақ көрмеді» (жақсылық көрмеді, көзі ашылмады), «шырағы сөнді» (үміті үзілді, өмірден озды) деген сияқты.

Біздің ойымызша, шырақтың материалдық емес, рухани маңызы терең сияқты. Шырақ, әулие, жарық. Адамзат баласы да білімсіз күнінің қараңғы екенін түсініп, ілім-білімді жарық сәулеге теңеп, қандайда бір наным — сеніміне қарамай жарық беруші күн, ай, жұлдыз, шырақ, шам, сәулені ілім — білімнің, ғылымның, даналықтың символы ретінде бейнелеген. Мысалы, Ыбырай Алтынсариннің «Оқысаңыз балалар, шамнан шырақ жағылар…», Ахмет Байтұрсынұлының «Даналық өшпес, жарық кетпес байлық…» деген өлеңдерінен және «Оқу білім бұлағы, білім өмір шырағы» секілді мақал-мәтелдерден оны анық көреміз. Көптеген ғұлама ғалымдар шырақ жарығының астында не бір ойлы түндер кезіп, артында өшпес мұра қалдырды. Пайғамбарымыз с.а.у. жасы 63-ке толып, оған көрсетілген құрмет ретінде қалған өмірін жер асты «Қылует» мешітінде өткізген Қожа Ахмет Ясауи бабамыз «Ғар» бөлмесінде шырақтың жарығымен отырып, бүкіл түркі халықтары арасында кеңінен тараған «Диуани хикмет» — Даналық кітабын жазғанын жақсы білеміз.

Ал, енді осы шырақты жағатын шырағдандарға келетін болсақ – олар бізге дейінгі мыңжылдықтардың қойнауына өз жарығын шашып, өз сәулесін сепкен асыл мұралардың бірі. Ол түрлі ғасырларда қолданылған мыңжылдықтар сәулесі. Ықылым заманда күндіз жарықты күн сәулесінен алатын болса, ал қараңғы түскенде үй ішіне жарық түсіру үшін адамдар шырағданға малдың тоңмайын ерітіп құйып, жүннен не мақтадан босаңдау есілген білтені сол майға батырады да, майға шыланған ұшына от тұтатып, қарапайым жарық көзін жасаған. Материалдық ерекшелігіне байланысты шырағдандар керамикадан немесе қоладан жасалған болып, екіге бөлінеді.

Осындай түрлі шырағдан нұсқалары археологиялық қазба жұмыстары кезінде Ұлы Жібек жолы бойындағы Отырар, Сайрам, ежелгі Түркістан қалаларынан көптеп табылған. «Әзірет Сұлтан» Ұлттық музей-қорығының қорында шырағдандар коллекциясы біршама жақсы жинақталған. Ежелгі Түркістан тарихынан сыр шертетін керамикалық шырағдандардан бастап XIV ғасырдағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне Әмір Темірдің сыйға берген қола шырағдандары – қазақ қолөнерінің бірегей туындылары болып есептеледі. Музей-қорық шырағдандар коллекциясы бойынша соңғы жылдары «Шырағың сөнбесін», «Шырағың парласын», «Мыңжылдықтар сәулесі» тақырыптарында еліміздің бірнеше музейлерінде көрмелер ұйымдастырды.

Әсіресе, 2012жылы Астана қаласы, ҚР Тұңғыш Президенті музейінде өткізілген «Мыңжылдықтар сәулесі» көрмесіне келушілердің саны мен сапасы жағынан көрсеткіштері барлық бұрын соңды өткізілген көрмелердің көрсеткіштерінен асып түсті. Көрменің ашылу салтанатына Астана қаласындағы бүкіл шетел елшіліктерінен, жалпы саны 27-28 елшілер мен салалық министрліктер өкілдері, мамандар, студент жастар қатысты. Ежелгі Түркістан тарихымен байланысты қыш шырағдандардан бастап, орта ғасырдағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесіндегі Әмір Темірдің сыйға тартқан қола шырағдандары, яғни көрмеге шығарылған құнды түпнұсқа жәдігерлердің шығу тегі, жасалу технологиясы, мәні мен мағынасы және тарихтағы алатын орындары бойынша берілген көрме материалдары келушілердің зор қызығушылығын туғызды. Осы көрмеде алғаш рет ежелгі қыш шырағдандар мен XIVғасырдағы кесенеге Әмір Темір сыйлаған қола шырағдандарға өздерінің функциясын орындауға мүмкіндік жасалды.

Бүгінгі мақаламызға арқау болып отырған жәдігер 1978жылы Қожа Ахмет Ясауи кесенесін музейлендіру барысында, Өзбекәлі Жәнібековтың, кесененің бар бөлмелеріне тұңғыш рет электр жарығы жүйесін жүргізу барысындағы, арнайы тапсырыспен сол кездегі Казмузейреставрация мекемесінің ұста-шілеңгіршісі Дәркембай Шоқпаровқа жасатқан аспалы шырағдандарының бірі. Бұл шырағдандар кезінде жәдігер ретінде емес, көне үлгі бойынша заманауи түрде жасалған электрлі жарық құрылғысы, яғни шам-люстра ретінде кесененің әр бөлмесіне қойылған болатын. Дегенмен сол кездің өзінде-ақ оларды музейдің ең кемінде көмекші қор есебіне алуға тұрарлықтай зат болатын. Бұл жерде біз, Өзбекәлі ағаның музей ашу ісімен айналысқан кезінде, оның тек музейлік экспозициялық құрылымының ғылыми негізделгеніне ғана баса назар аударып қоймай, сонымен қатар оның интерьерінің де тақырыпқа сай жабдықталуына көңіл бөлгендігін көреміз. Олар кесененің әр бөлмесінде, тіпті 1979 жылы ашылған Шығыс моншасы музейінің бөлмелерінде де жарық беріп тұрды. Бірақ, музейдің шаруашылық есебінде болғандықтан уақыт өткен соң есептен шығарылып жоғалып кеткенге ұқсайды. 2017 жылы қоймада сақталып қалған тек бір данасы музей-қорықтың ғылыми көмекші қорына 2121 нөмірімен қабылданған.

Шырағдан үш аяқты әсемделіп шекпеленген шынжыр бекітілген дөңестеу келген мыс табақша, бетінің орта тұсында, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында әрбіріміздің үйімізде болған керосин майымен жанған шынылы май шамның білтесіне ұқсатып жасаған бөлшегі бар аспалы электр шамы болатын. Табақшасының төменгі бетіне Өзбекәлі Жәнібековтың кесенеге тапсырған және бір заты — қазақ батырларының қару-жарағы сериясынан КК 134 нөмірмен музей қорына тіркелген Қалқанның сырт бетіндегі шекімелі керемет ою-өрнегі түсірілген, яғни, бір шебердің қолынан шыққан өнер туындылары.

Мақаламызда, шырағданның тек материалдық құндылығына ғана емес сонымен қатар оның рухани мәні мен мағынасына, құндылығына келетін болсақ, мынадай ой-пікір түйіндеуге болады. Жоғарыда айтқанымыздай, ата-бабаларымыз «шырақ» ұғымына өте зор мән-мағына беріп, өнегелі тағылымдық маңызы зор әдет-ғұрыптарымыздың бірі деп санағанын білеміз. Шырақты ілім-білімнің, ғылымның, даналықтың символы деп білген бабаларымыз Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне, оның қабіртасы айналасына 6 дана алтынмен апталып, күміспен қапталған қола шырағдандарды Әмір Темір тектен-тек сыйламағанын белгілі. Бұдан кейін де ХVI ғасырда кесенеге арнайы пішіні құмыра тәрізді керемет аспалы қола шырағданды Сайрамдық Уаққас деген кісі жасатып, сыйға тартқанын және ол шырағдан сол уақыттан бері 1990 жылдарға дейін кесененің Қабырхана бөлмесінде орналасқан солтүстік ойығы аркасында ілулі тұрды. Сонымен қатар, қос құлақты қола шырағдан және басқа да кесенеде сақталған тұғырлы шырақтар Ахмет Ясауи кесенесіне арнайы берілгендігінің айғағы. Бұл шырағдандар ұлы әулие бабамыз Қожа Ахмет Ясауи рухын нұрландырып тұрсын деген ниетпен жасалды деп ұғынатын болсақ, онда арада қанша уақыт өткеннен соң, 1978 жылы аяулы ағамыз Өзбекәлі Жәнібеков те кесене бөлмелеріне алғаш рет электр жүйесін жүргізіп арнайы шырағдандар қою арқылы әулие бабаның рухын нұрландыратын шырақтарын жақты деп түсінгеніміз жөн.

Музей-қорықтың құрамына еретін «Түркістан тарихы» музейі ғимаратында 28 тамыз 2024 жылы ұйымдастырған «Өзбекәлі Жәнібеков және музей ісі» көрме экспозициясына Өзағаның өзі арнайы тапсырыспен жасатқан осы аспалы шырағданы, өз функциясын орындай отыра тұңғыш рет шығарылды. Мұндағы мақсатымыз, осы шырағдандарды қою арқылы Өзаға, бұдан 46 жыл бұрын Қожа Ахмет Ясауи әулие бабамыздың рухын сәулелендірген болса, қазір Өзіне арналған көрмеде Өзағаның рухын нұрландырып тұрсын деген ниетпен қойылды деп ұғамыз.

Қорыта келе айтарымыз, еліміздегі әрбір отбасының, әулие бабаларымыз бен отаны, халқы үшін аянбай еңбек еткен аяулы ағаларымыздың шырақтары мәңгігі өшпесін демекпіз.

Р.Жүзбаева, ғылыми қызметкер.

Тарихы бай, тағлымы терең Түркістан төрінде «Өнерлі өлке» облыстық өнер фестивалі аясында Кентау қаласының мәдениет күндері басталды.
Бүгін Этноауылда ұмыт болып бара жатқан ұлттық тағамдар насихатталып, «Қаратау тәжі» ұлттық аспаптар ансамблінің концерттік бағдарламасы ұсынылды. Ұлттық құндылығымызды дәріптейтін қолөнер шеберлерінің ұлттық нақыштағы көрмесі және шеберлік сағаттары көпшіліктің көзайымына айналса, «Қаратау жауһарлары» өлке тарихынан сыр шертетін көрме және фотоаймақ келген қонақтарға таныстырылды.
Одан бөлек, жастар сауық-сайран құрып «Алтыбақан» ойынын көрсетсе, жас ақындар айтыс өнерінен сынға түсті. Кентау қаласының халықтық атағы бар «Шапалақ» театры «Аңых астары» атты көріністер көрсетіп елдің ыстық-ықыласына бөленді. Кентау қаласынан шыққан қала мақтаныштарының «Аңыз адам» көрмесі мен «Дәстүрлер даналығы» ұрпақ тәрбиесіне терең мән берілетін салт-дәстүрлеріміздің ерекше түрлерінен қойылымдар көрерменге жол тартты.

Түркістан төрінде осылайша ашық аспан астында мәдени шараны барынша жан-жақты көрерменге ұсынған кентаулықтар «БауырсақFest» ұйымдастырып келген қонақтарға бір тонна бауырсақ таратты.
Айте кетейік, Кентау қаласының мәдени күндері 12 қыркүйекте сағат 10:00-ден ауылшаруашылық жәрмеңкесі, ұлттық ойындар, батпырауық ұшырудан сайыс басталады. Кешке танымал жарық жұлдыздары АқботаНұр Сейтмаханбетова, Kayl Рух лақап атымен танымал жұлдыздарының қатысуымен гала-концерт өтеді. Кештің көркін ашатын жүргізушілер Түркістан театрының мықты майталмандары Ақсұлтан Әнуарбек, Гүлзада Айтбаева.

10 қыркүйек күні Астана қаласындағы Этноауылда Түркістан облысы өнерпаздарының мәдени-концерттік бағдарламасын назарларыңызға ұсынамыз:

сағат 11:00-16:00 аралығында Отырар халық театрының ұлттық салт-дәстүр қойылымдарынан көрініс (күнделікті)

сағат 11:00-16:00 аралығында «Арша» тобының дәстүрлі ән шашуы

сағат 12:00-де «Шаңырақ» этно шатырында «Дала сазы» концертінде Түркістан облысының «Саялы Сарыағаш» фольклорлық ансамблі өнер көрсетеді.

сағат 14:00-де Ақмола, Түркістан облыстары мен Ұлытау айтыскерлері сайысқа түседі. Облыс құрамасында «Алтын домбыра» иегері Бекарыс Шойбеков, Нұрмахан Жақыпбек және Нұрдәулет Өмірбеков бар.

сағат 16:00-де Дүниежүзілік көшпенділер ойындарының мәдени бағдарламасы аясында Түркістан облысы өнерпаздарының гала-концерті өтеді. Кеш қонағы – Маржан Арапбаева.

Күні бойы Түркістан облысының қолөнер шеберлерінің өнімдері көрме-жәрмеңкеде көпшілік назарына ұсынылады. Үш бірдей киіз үйде өңірдің мәдени-туристік әлеуеті кеңінен таныстырылады.

Айта кетейік, Көшпенділер ойындары – Қазақстанды әлем жұртшылығына жаңа қырынан паш ететін бірегей жоба. 8 мен 13 қыркүйек күндері елордада өтетін Дүниежүзілік көшпенділер ойындарына 90-ға жуық мемлекеттен 2700-ден астам спортшы қатысады деп жоспарланған. Олар 21 спорт түрінен 97 медаль жиынтығын сарапқа салады. Оның ішінде спорттың 13 түрі бойынша Қазақстан құрамасының сапында Түркістан облысынан 29 спортшы қатысуда. V Дүниежүзілік көшпенділер ойындарына Түркістан облысынан «Бірлік керуені» жобасы ұйымдастырылып, түркістандық керуен елордаға аттанған болатын.

Ал, күні кеше Президент Қасым-Жомарт Тоқаев шет мемлекеттерден келген мәртебелі меймандармен және жұртшылықпен бірге V Дүниежүзілік көшпенділер ойындарының салтанатты ашылу рәсімін тамашалады.

«Астана Арена» стадионында өткен шараға Өзбекстан Президенті Шавкат Мирзиёев, Қырғызстан Президенті Садыр Жапаров, Түрікменстан Халк Маслахатының төрағасы Гурбангулы Бердімұхамедов, Татарстан Республикасының Раисы Рустам Минниханов, Саха Республикасының басшысы Айсен Николаев, Моңғолияның бұрынғы президенті Энхбаяр Намбарын, Дүниежүзілік этноспорт конфедерациясының президенті Біләл Ердоған, сондай-ақ ЮНЕСКО, АӨСШК, БҰҰ Дүниежүзілік туризм ұйымы, Түркі мемлекеттері ұйымы, ТҮРКСОЙ, Түркі инвестициялық қоры, Түркі мемлекеттерінің Парламенттік ассамблеясы, Ислам спорт қауымдастығы, Азық-түлік қауіпсіздігі жөніндегі Ислам ұйымының басшылары, Еуропа Одағының Орталық Азиядағы арнайы өкілі және басқа да ресми тұлғалар қатысты.

Түркістан қаласында «Өнерлі өлке» облыстық өнер фестивалі аясында Түлкібас ауданының мәдени күндері өтті. Этноауыл аумағында ауданнан шыққан танымал ақын жазушылардың кітап көрмесі қойылып, жиылған қауым аудан мәдениетімен кеңінен танысты.

Бұдан бөлек, суретшілер мен қолөнер шеберлерінің көрме-жəрмеңкесі, ауылшаруашылық өнімдерінің және ұлттық тағамдардың көрме жəрмеңкесі халыққа ұсынылды. Қалаға келуші туристер ұлттық астан дәм татып, өз пікірлерін білдірді.

Шарада «Ата ұлды, ана ұлтты тəрбиелейді» атты салт-дəстүр, əдет-ғұрыптардан көріністер сахналанды. Көне салт-дәстүрлер дәріптелді. Қазақ руханиятының төл тұмары саналатын терме, халық əндері мен дəстүрлі əндерден концерттік бағдарламалар көрсетілді. Мархабат Байғұттың «Машаттағы махаббат» повестінен көше театры стилінде «Мақталы» халық театры музыкалық-сахналық қойылымды сомдады.

Сонымен қатар, Түркістан қаласындағы Этноауылда ұлттық спорт түрлерін насихаттау мақсатында асық ату, бес асық, гір тасын көтеру, нысана дәлдеу, қазақша күрес, қол күрестен көрермендер мен спорт мектебінің мамандары арасында жарыстар ұйымдастырылды.

Жарыс қорытындысымен жеңімпаздар ұйымдастырушылар тарапынан диплом және естелік сыйлықтармен марапатталды.

Екі күнге созылған мәдени шара «Керуен сарай» алаңында өткен мерекелік гала-концертпен қорытындыланды. Аудан әкімінің орынбасары Ербол Орманов қатысып, ізгі лебізін арнады.

Мың жарым жылдан астам тарихы бар, қазақ хандығының астанасы болған, шартарапқа кеткен керуен жолдарының тоғысқан жері, Ұлы Жібек жолының орталығына айналған киелі Түркістан қаласының аспан астында аудан әншілері «Қызғалдақты –Түлкібас», «Саржайлауым», «Қазақстаным» атты әндерді шырқаса, бишілері «Айгөлек» сынды би қойылымдарын қалың жұртшылыққа паш етті.

Айта кетейік, «Өнерлі өлке» облыстық өнер фестивалі аясында Түлкібастықтар қазақы мәдениет пен көне салт-дәстүрлер дәріптеп, ұлттық спорттық ойын түрлерінен жарыстар өткізіп, ұлттық құндылықтарымызды кеңінен насихаттай білді. Аудан өнерпаздары алаңды думанды ән-биге бөлеп, қала тұрғындары мен қонақтарына көңілді кеш сыйлады.

“Әзірет Сұлтан” Ұлттық тарихи-мәдени музей-қорығының Мұражай қорында археологиялық қазбадан табылған алтын сырғалардың бірнеше түрлері бар. Солардың ішінде ерекше үлгідегі сырғалардың бірі — сұрақ белгісі түріндегі сырға. Мерзімделулері ХІІІ-ХІVғғ. тән, Сауран, Күлтөбе қалаларынан табылған сырғалар. Жалпы сұрақ белгісі тәрізденген сырғалар негізгі бөліктен және сырғалықтан тұрады. Бірінің сырғалығы сым, пішіні ілмек тәрізді жұқа болса, келесісінің қимасы дөңгелек, жоғарғы ұшы бар сақина түрінде жасалып, жіңішке сымға 5 дана әр түрлі мөлшердегі ұсақ інжу тас ілінген. Ғылымда мұндай сырғаларды «қыпшақ» үлгісіндегі алтын сырғалар деп атаған.

Сұрақ белгісі тәрізді, бірақ мыстан жасалған сырғалар Отырар қазбаларынан да табылғандығын атағанымыз жөн. Осы тәрізді мыстан жасалынған сырғаларды Отырар халқының қарапайым тұрғындары таққан болуы керек деп болжауға болады. Жалпы, мұндай сырғалар кейінгі ортағасырлық қабаттардан жиі табылған. Мәселен, Тараз №3 рабадының ХІІІ — ХІVғғ. қабаттарынан да сұрақ белгісі тәрізді сырға табылған.

Зерттеуші ғалым Т.Н.Сенигова мұндай сырғалардың Орталық Қазақстан аймағындағы обалардан табылуын қалалықтарға қыпшақтардың ықпал етуімен түсіндіреді. Ендеше сұрақ белгісі үлгісіндегі алтын сырғалардың кездесулері қыпшақ және басқа да далалық тайпа өкілдерінің қала халқының құрамында болғанының айғағы деп түсінуіміз керек.

Тағы да айта кету керек, осындай сұрақ белгісіне ұқсас сырғалар Түркіменстанның Ташау облысындағы ортағасырлық Шехрлик қаласынан да табылғанын ғалымдардың еңбектерінен кездестіреміз.

Келесі ерекше үлгідегі сырғалар — Күлтөбе қаласынан табылған, III-IV ғасырлардағы алтыннан жасалған «калаш» түріндегі сырғаларға. Олардың пішіндері бір-бірін қайталайды, айырмашылығы тек өлшемдерінде және қондырылған көздер санында. Жалпы пішіні сопақша болып келген, сырты жұқа алтын фольгамен қапталған. Сырға беттерінде көздер қондыруға арналған сопақша немесе дөңгелек ұяшықтар орналастырылған. Сырғаның жоғарғы екі ұштарына қола ілмектері бекітілген.

Өкінішке қарай, ілмектері толығымен сақталмаған, тек бір сырғада ғана кішкене бөлшегі сақталған екен. Мұндай сырғаларды жасау технологиясының өзгешеліктері бар: бөлшектер бөлек немесе бірге құйылуы мүмкін, дәнекерленуі де мүмкін. Калачи сырғалары бүгінгі күнге дейін Азиядан Еуропаға дейінгі әртүрлі халықтардың мәдениеттерінде кездесетін сырғалардың ең көне түрлерінің бірі болып саналады.

Белгілі археолог, ғалым Е.Смағұлов, өз еңбегінде ресей ғалымы А.Торгоевтың Күлтөбеден табылған сырғалар жайында айтқан пікірін сүйеніп, «Сырғалар Күлтөбеде өмір сүрген зергерлердің қолынан шыққан” деп есептеуге болатынын айтқан. Музей қорындағы осындай «калаш» ,«сұрақ белгісі» тәрізді сырғалар сирек кездесетін ерекше сырғалар қатарына жататын құнды жәдігерлердің бірі болып саналады.

Ә.Егеубаева — “Әзірет Сұлтан” Ұлттық тарихи-мәдени музей-қорығының қор сақтаушы.

«Өнерлі өлке» облыстық өнер фестивалі аясында Бәйдібек ауданының өнерпаздары рухани астана аспанында әуелеткен әнімен, күмбірлеген күйі, мың бұралған биімен, ұлттық дәстүрдің сан түрінен өнер көрігін қыздырды. Этноауыл аумағында «Ұлттық қолөнер – ұлы мұра» атты аудан қолөнершілерінің көрмесі мен суретшілердің, «Тарихым бар жазылған ғасырлардан» атты кітап көрмесі жасақталды.

Мерекелік жәрмеңкелер мен көше театры көріністері көпшілік назарына ұсынылды. Киіз үйлерде ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрып көріністері сахналанды. «Саз отау» ұлттық аспаптар оркестрі және аудан өнерпаздары концерттік бағдарламасын ұсынды.

Сонымен қатар, «Өнерлі өлке» облыстық өнер фестивалі аясында ұлттық салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыпты, ұлттық ойындарды да насихаттау кеңінен қолға алынды. Бәйдібек аудандық мәдениет, тілдерді дамыту, дене шынықтыру және спорт бөлімінің ұйымдастыруымен қазақ күресі мен қол күресі, асық ату мен арқан тарту, садақ ату мен білекті де жүректі жігіттердің арасында қошқар көтеру, гір тасын көтеру сынды ұлттық спорт түрлерінен сайыстар ұйымдастырылып, жеңімпаздарға қаржылай және бағалы сыйлықтар, арнайы медальдар мен дипломдар тапсырылды.

Этноауыл аумағында өткен спорттық сайыстарды жергілікті тұрғындармен қатар шет елдерден келген туристер де тамашалап, еліміздің атадан балаға мұра болып аманатталып келе жатқан ұлттық спорттық ойындарының нағыз жауынгерлік жаттығу, әскери дайындық екенін айтып, жоғары бағаларын берді.

Екі күнге созылған шараны «Керуен сарай» кешенінде аудан өнерпаздарының қатысуымен өткен гала-концерт қорытындылады. Салтанатты шараны Бәйдібек ауданы әкімінің орынбасары Бағдатбек Жанғазиев ашып беріп, Түркістан жұртшылығына ізгі тілектерін білдірді.

Мәдени шарада ауданнан шыққан танымал тұлғалардың туындылары мен әсем ән де, күмбірлеген күй де, мың бұралған би де көрініс тапты. Гала концертке аудан өнерпаздары Бағдат Юсупов, Қуат Қасенов, Мұрат Бөбеев, Айжан Жүсіпбекова, Сатман Мәди, Дәулет Таевтар ән шырқаса, «Балауса» цирк ұжымы қалың көпшілікке көтеріңкі көңіл-күй сыйлады. Сонымен қатар, аудан өнерпаздары би билеп, жанды дауыста «Шаттық» вокалды аспапты ансамблі мерекелік кештің сәнін кіргізді.

Айта кетейік, шараның алғашқы күнінде Этноауылда қылқалам және қолөнер шеберлерінің көрмесі мен ұлттық салт-дәстүр мен әдеп-ғұрыптар көрінісі сахналанды. Ал, екінші күні арқан тарту, қазақша күрес, қошқар көтеру, асық ату, қол күресі мен садақ ату, гіртасын көтеру сынды ұлттық спорттық ойындардан жарыс ұйымдастырылды. Осылайша, Түркістан төрінде Бәйдібек ауданының мәдени күндері жоғарғы деңгейде атап өтілді.

Түркістан облысы, Созақ ауданындағы Қызылкөл ауылы маңында орналасқан археологиялық ескерткіште далалық зерттеу жұмыстары аяқталды. Зерттеу объектісі Қызылкөл тарихи-мәдени нысанда орналасқан Ғибадатхана және екі қорған болатын. Нәтижесінде, Қазақстан Республикасы мемлекеттік орталық музейінің археология бөлімінің мамандары қаңлы мәдениетіне қатысты, б.з.д. ІІ ғасырға жататын бірегей артефактілерді тапты.

Қазба жұмыстары кезінде ірі қара және ұсақ малдың сүйектері мен мүйіздері, тас дәнүккіш, келі, диірмен тағы да басқа еңбек құралдарының бөліктері, қыш ыдыс тұтқалары, киімге арналған түйме фрагменттері алынды. Ғибадатхананың батыс бөлігінде ашылған бөлменің ішінде 60 см тереңдікте ғұрыптық бұйым ыдысының кішкене бөлігі сақталған цилиндр пішінді, табаны жайпақ тұғыр табылған.

Ескерткіштің биік таулар мен көлдерге жақын орналасуы, ғибадатхананың ерекше құрылымы мен табылған жәдігерлердің түрлері құрылыстың ғұрыптық ғибадатхана ретінде пайдаланылғанын көрсетсе, тас құралдар егіншіліктің, атап айтқанда, егін жинаудың дамығанын көрсетеді.

Жалпы, қазақ халқының құрамына енген ірі тайпалардың бірі ол — қаңлылар. Олар Қытай жазба деректерінде кангюйлар деп аталса, ал парсы және үнді діни кітаптары «Авеста» мен «Махабхарата» кангха болып кездеседі. Түркі руналық жазушыларында Кангю-тарбанд деген кенттің аты бар.Қаңлы тайпаларын Қытай жазба деректері бойынша, алғаш рет қазақ халқының тарихына таныс еткен ғалымдар көрнекті Қытай тілінің мамандары Н. Я. Бичурин мен Н. В. Кюнер деп айтылады. Жазба деректерді пайдалана отырып, қаңлылардың қысқаша болса да тарихына көңіл бөлген академик В. В. Бартольд. Ол қаңлы тайпаларын Сырдарьяның орталық ағасында өмір сүрген деген тұжырымға тоқталған екен.

Тарихи деректерге сенсек, біздің заманымыздан бұрынғы ІІ-III ғасырларда қаңлы тайпалық бірлестігі құрылған. Олардың астанасы – Битянь қаласы болған. Олардың саны 600 мың, немесе 120 мың үй болған деген деректер бар. Қаңлылар Қытай, Рим, Кавказ және Орта Азия елдерімен сауда байланыс жасап тұрған. Олардың негізгі кәсібі егіншілікпен ұштасқан мал шаруашылығы, сонымен қатар аң аулау мен балық аулаудың қосалқы маңызы болды. Қоныстар мен қорымдарды қазған кезде балық аулау құралдары – шанышқылар, сүңгілер, қармақтар, жүкшелер де табылған. Қаңлылар қоғамында әр түрлі кәсіптер,қол өнер, сауда және ақша айналысы дамыды.Олардың қоныстарында ондаған тұрғын үй мен қора – қопсылар болды.

Көптеген археологиялық қазба жұмыстарында дән, астық сақтайтын ұра, еденді сылайтын балшыққа, шикі кірпішке қосылған сабан, толып жатқан дәнүккіштер, астық, бақша дақылдарын сақтайтын қыш кеспектер табылған екен. Олар жерді тас кетпендермен өңдеген, сүйектен жасалған егіншілік құралдарды да пайданған. Тарихи деректерге сенсек, қаңлы тайпалары сонау ерте кезден бастап мемлекеттік дәрежеге дейін көтерілген тайпа бірлестіктері болды деп айтуға болады. Ғалымдардың айтуынша, ежелгі Қаңлы және одан арғы мемлекеттердің қалалары Қарнақ, Шорнақ, Йүгнек, Шобанақ, Ташанақ, Сығанақ болып, қазірге дейін аталып келеді. Тағы бір осыдан кейінгі түркіше көне атаулар Құмкент, Саудакент, Өзкент, Жанкент, Сүткент, Манкент сияқты болып келеді. Бұлардың соңындағы кент атты бөлігі ел, халықтың тұрғын жайы деген мәнді білдіретін сөз екені белгілі. Ал нақ сөзінің тап сондай елді-мекен деген мағынасын ешбір түркі халықтарының сөз қорынан кездестірмейміз. Соған қарағанда бұл сөз өте ежелгі заманда қолданылып, кейін оның орнын басқа сөзқолданысы иемденген тәрізді.

Созақ ауданы Құмкент ауылдық округіне қарасты Қызылкөл елді мекені жанынан табылған құнды мұралар да қазақ тарихымен үндескен ұлттық жәдігерлер деп айтуға болады. Себебі, ел тарихы оның өткен кезеңдері мен байырғы дәуірлерден сабақтасып келеді.

Енді, орталық музей археологтары Қазақстанның көне тарихының жаңа парақтарын аша отырып, еліміздің әр өңіріндегі тарихи нысандарда архологиялық қазба жұмыстарын жүргізуді алдағы уақытта да жүйелі түрде жалғастыруды жоспарлап отыр.

Астана қаласында 8-13 қыркүйек аралығында V Дүниежүзілік көшпенділер ойындары өтеді. Осыған байланысты Түркістан облысынан «Бірлік керуені» жобасы ұйымдастырылып, түркістандық керуен елордаға жолға шықты. Облыс әкімінің орынбасары Ертай Алтаев қатысып, торсықты теңге ілуден ҚР Халықаралық дәрежедегі спорт шебері, Азия, Әлем чемпионы, ҚР чемпионатының 10 дүркін, Ересектер арасында ҚР чемпионатының 15 дүркін жеңімпазы, Қазақстан Республикасы Ұлттық құрама командасының негізгі құрамының мүшесі Ғалымжан Изжановқа тапсырды. Қатысушыларға жеңіс тіледі.

– Дүниежүзілік Көшпенділер ойындарының өту бағыты спорттық, мәдени және ғылыми бағдарламалар бойынша жүзеге асады. Сондықтан, маңызды шараның өтуіне өңір спортшылары ғана емес, мәдениет және ғылым өкілдері де атсалысатын болады. Бұл жобада әр облыстың белігілі спортшылары бастаған керуен жергілікті жердегі қасиетті бұлақтар мен құдықтардан су алып, арнайы торсықпен Астана қаласына жеткізетін болады.

Осыған орай, су алу рәсімін өткізуде Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің ішіндегі Құдықханабұлақ көзі таңдалып отыр.Қазір ғана біздің спортшыларымыз бастаған арнайы топ құдықхана ішінен су алып, алдарыңызға келді.

Мен осы орайда, көшпенділер ойындары өтетін негізгі алаңға облыстың ыстық сәлемін, қасиетті суды жеткізетін керуенге сәттілік тілеймін! Бұл додада ел намысын қорғайтын облыс спортшылары қуантарлық нәтиже көрсетеді деп сенемін, – деді облыс әкімінің орынбасары.

Айта кетейік, 5-ші Дүниежүзілік көшпенділер ойындары спорттың 21 түрі бойынша өтеді. Оған әлемнің 89 елінен 2000-ға жуық спортшы, бапкерлер мен өкілдер қатысып, негізгі жүлделерді сарапқа салмақ. Оның ішінде спорттың 13 түрі бойынша Қазақстан құрамасының сапында Түркістан облысынан 29 спортшы қатысады.