«Сөз құдіреті» дегенді қалай түсінесіз? Сөзде құдірет бар ма? Сөздің адам болмысын өзгерте алатынына, сол арқылы бүткіл ұлтты жойып жіберуге қауқарлы екеніне сенесіз бе? Біз бүгін осы жайлы ой қозғамақпыз.

Қазақта сөзге, тілге байланысты нақыл сөздер де көп. Оның барлығында сөз бен тілдің құдіреті көрініс тапқан.
Былайша сөз деген қарапайым ғана нәрсе сияқты. Азғантай әріптердің қосындысы сөз болып шығады. Ауызды жыбырлатсаң сөз шығады. Бала да, кәрі де, сауатсыз да, ғалым да, иманды жан да, қандықол қылмыскер де сөйлеу арқылы сөз құрап айта алады. Бір сөзді миллиардтаған жан айта береді. Бәрі де қарапайым. Ендеше оның құдіреттілігі қай жерінде? Ол болмысты қалай өзгертеді?
Біздің басымыздағы ойымыз сөздерден құралады. Қандай да бір ойды сөздермен өрнектейсің. Түсініксіз «кабадан жепту налагу сарама бебтох» деген сияқты сөздермен ойлана алмайсың ғой. Әсті, сондай түсініксіз сөздер ойыңа келсе, ол ойды қалай іске асырасың? Әлбетте, біз тек өзіміз білетін сөздер арқылы ғана ойланамыз. Ал ой барлық істің бастауы. Сол ойымызға жақсы сөздер келсе, яки жақсы нәрселерді ойласақ, әлбетте жақсы боламыз. Ал жаман жәйттерді ойласақ, онда жамандық жасауға бейім боламыз. Ой — болмысымызды қалыптастырады.
«Адамды ортасы бұзады» немесе «Адамды араласатын ортасы тәрбиелейді» деп жатамыз. Бұл жерде араласатын ортаңның ауыздарынан шығатын сөздері маңызды. Өйткені ол сөздер оның ойынан құрастырылып шығады. Ал ой іс-әрекеттің бастаушысы. Құлақ арқылы енген сөздер сіздің де миыңызға орнығып, болмысыңызды, мінезіңізді өзгерте бастауы мүмкін. Сіз солай жаныңыздағылар қандай сөздер айтатын болса, сондай сөздер айта бастайсыз, солардың айналысатын әрекеттерін де үйрене бастайсыз.
Айталық, адамдар қалайша жат ағымдардың жетегіне кетіп қалады? «Басы бар, ақыл тоқтатқан адам қалайша адасуы мүмкін?» деп ойламайсыз ба? Уағыз дегеніміз де сөздер ғой айналып келгенде. Сол сөздер құлаақ арқылы миға жетіп, ойыңызды құрсаулай береді. Сіз ол туралы ойлай бастайсыз. Ой арқылы болмысыңыздың өзгеріп бара жатқанын аңғармайсыз да. Бір күні жат ағымның мәңгүрт сарбазы болып шыға келесіз.
Адамға оның жынды екенін айта берсеңіз, бір күні ол расымен жындыға айналады.
Арақ ішетін адамға «алқаш» деп айта берсеңіз, ол маскүнемге айналады. Ойының түбінде арақ деген сөз жатталып қалған. «Алқаш деп намысына тисем, намыстанып ішуін қояр» деген сөз әурешілік. Керісінше, оны маскүнемдікке итермелей түсесіз.
Біреулер әлдеқандай жамандық нәрселерді ойлайды да, кейін дәл солай болып жатса, «біліп едім солай боларын» деп шығады. Әлбетте, уайымшыл адам аурушыл, уайымшыл адам тәуекелге бара алмайды. Миына орныққан пессимистік ойлар адымын аштырмайды. Тым болмаса пессимистік ойға бейім адамдар тығырықтан шығар жолдарын да қоса ойластырып отырғандары жөн. Яғни, жамандық пен жақсылықты қатар ойласын. Сонды басқа түскен тығырықтан да тез шығуға болады.
Сөздің құдіретін айтып отырмыз, ендеше сөйлейтін, ойлайтын сөзімізге терең мән беруіміз қажет. «Жақсы сөз – жарым ырыс» деп бабаларымыз бекер айтпаған, олар сөздің құдіретін әу бастан-ақ білген.
Әрине, әрдайым аузымыздан басымыздағы сөздер шыға бермеуі мүмкін. Иә, оны өзіміз түрлендіріп шығарамыз. Айталық, ойыңда шындық сайрап тұрғанымен аузың тек өтірікті сайрауы мүмкін. Ойыңда былапыт сөздер былығып жатқанымен, өтірік әдепті бола қалуың да ықтимал. Иә, сен аузыңнан шыққан сөз арқылы, іс-қимылдарың арқылы өзгені алдауың мүмкін. Бірақ өзіңді алдау қиын. Өйткені миыңда, санаңда басқа сөздер сайрап жатыр. Ой түзелу керек. Ойдың өзі сөздермен өрнектелетінін айттық, демек, ойланатын сөздеріміз түзелуі керек.
Анау бизнес-тренерлердің айтатыны бар ғой: «Бедные мышлениені қойып, богатые мышлениемен өмір сүру керек» деп. Сонда адамның өмірі өзгеріп, байлыққа бастар жолға түседі екенсіз. Негізсіз нәрсе емес. Ұсақ-түйекті ғана ойланып, соның шеңберінен шыға алмасаңыз, әлбетте үлкен мақсаттарға жете алмайсыз. Армандаңыз деп жатады. Қалай армандайсыз? Сөзбен. Сөзсіз арман-мақсат та, ой да жоқ.
Бұл жерде ойдағы сөздің құдіретіне жалпылама тоқталып отырмыз. Яғни, ойыңа қарай өміріңді, болмысыңды өзің жасайсың.
Енді ойыңды өрнектеп түсінікті етіп беретін сөздердің тіліне келейік. Тіл дегеніміз қазақ тілі, орыс тілі, ағылшын тілі деген сияқты әр халыққа тән сөздер жиынтығы. Тіл – ұлттың ерекшелігін айқындайтын құрал. Адамдар түрлі ұлттарға қалай бөлінеді? Әуелі олардың тілдерінде айырмашылық пайда болады да, содан адамдар ұлтқа бөлінеді. Тілдеріндегі айырмашылық дегеніміз сөздегі айырмашылық. Сол арқылы адамдардың болмыстары өзгереді де, ұлттардың болмыстарында, кескін-келбеттерінде айырмашылық пайда бола бастайды. Екі түрлі тілде сөйлейтін ұлтты бір ұлт деп санауға болмайды. Шынтуайтында, ойланатын тілің қандай тіл болса, сен сол ұлттың адамысың.
Біз неге қазақтығымызды жоғалтып алдық? Өйткені біз қазақ тілінде ойлануды қойдық. Мейлі, сіз он тіл, жүз тіл біліңіз. Бірақ соның ішінде өзіңізге ең жақын біреуімен ойланасыз, түс көрсеңіз де сол тілде көресіз. Сол ойланатын тіліңіз сіздің болмысыңызды, ұлтыңызды анықтайды.
Өзіңіз айналаңызға қараңызшы. Қазақтілді қазақ пен орыстілді қазақтың мінездерінен, өмір сүру салттарынан айырмашылықтарды байқайсыз ба? Байқайсыз. Мейлі, екеуінің де құжатында «қазақ» деп тұра қойсын. Бірақ ол екеуін бір ұлтқа жатқызуға болмайды. Қазақша-орысшаны араластырып сөйлейтіндердің мінез-болмыстары тағы бір бөлек. Соңғы жылдары сөздеріне арабшаны араластырып, тіпті есімдерін арабшалатып жүргендер саны да артты. Қарап отырсаң, олардың да болмыстарының өзгере бастағанын байқайсыз. Олар да былайғы қазақтан басқашалау. Ағылшынтілді қазақтарды да өзіміздің қазаққа ұқсату қиын.
Мынаны қараңыз: кезінде Украинадағы халықтың көбі орыстілді болды да, орыс пен украин — екі халықтың таным-түсініктері, болмыстары ұқсас болатын. Екіжақты қырғи-қабақтан кейін Украина орыс тіліне шектеулер қойып, халқы да жаппай украин тілінде сөйлеуге көше бастады. Нәтижесінде украин мен орыс ұлттарының айырмашылықтары айтарлықтай өзгере бастады. Болмыстары өзгеруде. Орыстілділері әлі де ресейшіл деуге болады. Өздерін украин санағандарымен, болмыстары орыс, сондықтан орыс халқына бір бүйректері бұрып тұрады.
Өз еліміздегі халықты алайықшы. Қазақша сөйлейтін, қазақша ойланатын басқа ұлт өкілдерін де көріп жүрміз. Арасында орысы да, кәрісі де, немісі де бар дейік. Сол қазақша ойланатын өзге ұлт өкілдерінің болмыстары да қазақыланып кеткенін байқау қиын емес.
Бұдан шығатын қорытынды, біздің болмысымыз ойланатын сөзіміз қай тілде болғанына байланысты.
Ендеше, айналамызға зер салайық, өзімізге қарайық. Біз қандай тілде ойланып, қандай тілде сөйлеп жүрміз?
Бізді қазақ деп айтудың өзі қиын. Қазақша ойланудан кеткен соң қазақ ұлтына тән мәдениеттен, әдептен алыстап барамыз. Тіпті, ұлттық салт-дәстүрге сай әрекеттер жасағымыз келгенімен, оның да орайын келтіре алмайтын болдық. Орыстілді қазақ жасаған қазақы салт тым үйлеспей, жасанды шығады. Ал шалақазақтілдінің салты дөрекі бірдеңе. Екі ортада ұлттық құндылықтарды қорлаған болып шығамыз.
Бұрын ауыл қазағы мен қала қазағының айырмашылықтары кәдімгідей білінетін. Ауыл қазағында қазақы тәрбие, ұяңдық байқалып тұратын. Ал бүгінде айырмашылық азайып барады. Өйткені, бәрі бірдей шалақазақтілді болып барады. Соның кесірінен тәрбие де ақсап барады. Қазақша мен орысшаны араластырып сөйлеп, тілі де шұбар, ойы да шұбар жандардың болмыстары да шұбарланып, тәрбие-танымы да дүбәраланып, салдарынан ажырасу да көбейіп барады. Егер санақ жүргізіліп, статистика жасалса, елдегі ажырасушылардың дені осы шалақазақтілділер болып шығатынына күмәнім жоқ. Бір тілде ойланып, бір тілде сөйлейтіндердің шаңырақтары аз шайқалатын болса керек.
Иә, біз тілді шұбарлау арқылы болмысымызды өзгертіп тындық. Мұндайға бізді өз билігіміздің жеткізгені өте өкінішті.
Иә, билік басындағылардың тек орысша ойланатыны өтірік емес. Заңдарымыздың, басқа барлық ресми-бейресми құжаттардың барлығы алдымен орыс тілінде дайындалып, сосын барып қазақ тіліне сапасыз деңгейде аударылады. Сондықтан ол заң-құжаттардың барлығы қазаққа келгенде дұрыс жұмыс істемейді немесе тиімсіз болып шығады. Иә, бұл да сөздің, тілдің көзге көрінбес құдіреті немесе қасиеті.
Сапасыз аударма дегенді бекер айтып отырғанымыз жоқ. Қазір көп сөздердің аудармасы калька болып кеткен. Мағынасына қарай аударылмайды, сөз тікелей аударылады. Осы себепті қазақтілді қазақтың өзіне қазақша мәтінді түсіну үшін алдымен орысшасын оқып шығуына тура келеді. Қолыңыздағы смартфонды алайық. Орысша жақсы білмейтін ауылдың қазағының өзі смартфондағы нұсқаулықтарды орыс тілінде пайдаланады. Өйткені, қазақшасын түсінбейді. Қазақтілдінің өзі қазақшаны түсінбейтін халге жеттік. Мұндайда орыстілді азаматтың қазақшаға мүлде жолағысы келмейтіні түсінікті. Сорлылық па?..
90-шы жылдардағы тоқырауда ауыл халқы жұмыс іздеп жаппай қалаларға қоныс аудара бастағанын білесіздер. Орысша «әліпті таяқ деп танымайтын» ауыл халқының қалаға келгенде әбден қиналғаны түсінікті. Кейбірі нан сұрап жей алмады, кейбірі лайықты жұмыс істей алмады, орыс тілін білмегендіктен шетқақпай көрді, құқықтарын қорғай алмады. «Орысша білмегендігімнен әбден қор болдым-ау» дегендері балаларын сол қиындықты сезінбесі үшін жаппай орыс мектептеріне бере бастады немесе орыс тілін үйренулеріне жағдай жасады. Орыс тілі – қала тілі болып есептелді, ал қазақ тілі – ауыл тілі, әлі де сол түсініктегі адамдар аз емес. Орысша білмейтін, сөйлей аламайтын адамдарды мазақ еттік. Тіпті, сол үрдіс бүгін де жалғасып жаатыр. Әзіл-сықақ театрлары, жайдарманшылар, комедия фильмдерінде орыс тілін білмейтін қазақтарды келеке ету арқылы күлдіру көріністері тым көп. Осыдан кейін адамдардың қазақ тілінде сөйлеуге ұялуы табиғи құбылыс болса керек. Тым болмаса орысша араластырып сөйлеу мәдениеті қалыптасты. Бұл күнде сөздеріне орысша араластырмайтын жанды іздеп табу қиын. Күнделікті тұрмыста жиі қолданатын сөздеріміздің біразы орысша. Ойымызды соған үйреткеніміз соншалықты, әгәрәки күнделікті тұрмыста жиі қолданатын орысша сөздерді әлдекім қазақша айта қалса «мынау қай ғаламшардан келген?» дегендей бетіне бажырая қарайтын болғанбыз. Тіпті, өзіміз сол сөздердің қазақша баламасы барын ұмытып та қалдық. Ұмытпасақ та, ұмытып бара жатырмыз. Айтайық десек қапелімде аузымызға келмей, «тілімнің ұшында тұр, не дейтін еді?» деп ойланып қаламыз. Сөйтіп осыдан 20 шақты жыл бұрын ғана жаппай қолданыста болған біраз сөздеріміз бұл күнде көнеріп, орындарын орыстілді сөздер басып барады.
Тілдің өзгеруі ұлтты бөлшектейді деп бекер айтып отырғаным жоқ. Өзін қазақ санайтындардың түгелге жуығы орысша араластырып сөйлейтіндіктен, олардың ұлты да өзгеріп кеткен деуге болады. Таза қазақша сөйлейтін адамды кездестіргенде бөтен ұлтты көргендей ажырая қарайтынымыз сондықтан. Қазақтілді қазақ бізге жат болып бара жатыр.
Таза қазақ тілінің өзі сондай әуезді естіледі ғой. Қазақ тілі соншалықты бай әрі тыңдаған сайын құлағыңның құрышы қанады. Әдетте, қазақ тілінің бай екендігі соншалықты, біз ойымызды оп-оңай жеткізе алатынбыз. Кейбір жұтаңтілді халықтар ойын жеткізу үшін мимиканы қоса пайдаланады, ол аздай қолдарын сермеп сөйлеуге мәжбүр. Өкінішке қарай, біз бай тіліміздің мүмкіндіктерін пайдаланудан қалып барамыз. Калька аудармалар мен басқа тілдерден енген жаңа сөздердің сәтсіз аудармалары тіл байлығымызды шектей бастады. Тіл байлығымыз жетпей бара жатса орысшаны араластыра саламыз, оңайы сол қазір. Немесе түрлі жаргон, сленг сөздермен әспеттейміз. Бұрынғыдай көркем әдебиет оқу жоқ, газет оқу қалған. Бар оқитынымыз әлеуметтік желілердегі ақпараттар. Ал әлеуметтік желілердегі жазбалардың дені сауатсыз тілде және қарабайыр, біразы орыс тілінен тікелей аударыла салады немесе әлгіндей шалақазақша тілде жазылады. Содан тіліміз жұтаң тартып барады. Қазақ тілінің өте бай болғанын қайтейік, күнделікті сөйлесуде ол сөздерді пайдаланбасақ? Тілдің байлығы ондағы сөздердің пайдалануымен есептелгені жөн. Осы жағынан алсақ қазақ тілі ең кедей тілдердің біріне айналып бара жатқанын мойындауымыз қажет. Кедейлігі соншалықты, басқа тілдердің сөздерін қоспай сөйлеу мүмкін болмай қалды. Тіпті, оқыған-тоқыған адамның өздері «орысша айтқанда…» деп кейбір орыс сөздерін, мақалдарын араластыруға мәжбүр. Әйтпесе ондай сөздер қазақта да бар. Бірақ пайдаланудан шығып қалған.
Осылайша қазақ тілінің өзі екіге бөлінді. Бірі кәдімгі қазақ тілі болса, екіншісі орысша, ағылшынша, арабша сөздер араласып былыққан шалақазақша тіл. Шалақазақша тілдің белгілі бір жүйесі, орфографиясы болмағандықтан, әркім әртүрлі айтып, сөйлей береді. Сондықтан, шалатілділердің бәрін шалақазақ деген жаңа ұлт деп алғанның өзінде, олардың болмыстары да түрліше, соған сай бір-бірін түсінісе алмайтын, болатынға да, болмайтынға да қырықпышақ болып қырылысатын болып барады. Қазіргі қазақтардың жерге, руға, дінге, тілге, тб. бөлініп алып айтысып отыратындары содан.
Халықты біріктіретін ең бірінші құрал – тіл. Ешқандай Ассамблея да, басқа институттар да халықты біріктіре алмайды. Біртілді мемлекеттердің көбінде халық тату-тәтті тұрады. АҚШ-ты алайық. Оларда ұлт жоқ. Әлемде қанша ұлт болса, сонша халық жасайды деуге болады. Бірақ барлығы ағылшын тілінде сөйлейтіндіктен, бір ұлттың адамындай болып кеткен.
Кейбір ұлттар неге ассимиляцияланып өзгеге жұтылып кетеді? Өйткені олар басқа ұлттың тілінде сөйлеп, ойлана бастайды. Сөйтеді де болмыстары сол ұлтқа айналып, ақырында жұтылып тынады. Егер сіз балаңызды орысша оқытып жатсаңыз, түбінде ұрпағыңыздың орыс ұлтына ассимиляцияланатынына шүбә келтірмей-ақ қойыңыз. Бұл бұлжымас қағиданы тарих әлдеқашан дәлелдеп қойған. Құжатында қазақ бола қойсын, түрі азиат бола қойсын, бірақ болмысы орыс болған соң оны қазақ деудің өзі де артық.
Мысалдарды мыңдап келтіруге болады ғой. Алтын Орданың шаңырағының астындағы халықтардың барлығы бұрын бір тілде сөйлеген. Диалектілер болды. Бірақ бір-бірін аудармашысыз түсінетін еді ғой. Тіпті, бертінге дейін солай болған. Кейін Кеңес Одағы тұсында әліпбилерімізді ауыстырды, түбі түркі халықтардың әрқайсысының әліпбилерінде өзгешіліктер болды. Соған сай бір сөзді екі түрлі етіп жазу пайда болды. Содан тілде өзгешіліктер пайда бола бастады. Сөздерінің өзгеруіне қарай бұрынғы бір халық аз уақытта бірін-бірі түсінуден қалды. Бір-бірімен түсінісу үшін айдаладағы орыс тілін қолданатын болды. Мұндай жағдай бүгінде бүтін халықты былай қойып, бір әулеттің басына туды. Әулеттің ауылда қалып қазақша сөйлейтін адамы ертерек қалаға кетіп орыстілдіге айналған туысымен түсінісе алмайтын болған. Бір атадан тараса да мінездері қырықтүрлі, бөтен адамдар сияқты.
Айтатын, сөйлейтін сөздеріне қарап болмыстарының өзгеретінінің қарапайым мысалын диалектілерден де байқаймыз. Бір қазақпыз ғой. Бірақ неге батыстағы қазақ пен оңтүстіктегі қазақтардың, немесе шығыстағы қазақтардың болмыстарында айырмашылық бар? Өйткені тілдерінде аз болса да айырмашылық бар. Сол арқылы олар да өзгерген. Кез келген елде солай. Диалектілері бөлек бір ұлттың адамдарының мінез-болмыстары мен өмір салттарында өзгешілік болады. Яғни, бір тілде сөйлемей бірлікте өмір сүру мүмкін емес. Бұрын кітап оқылатын кезде бірлік мығымырақ болатын. Өйткені әдеби тіл ортақ. Жергілікті диалектіге қарамастан ортақ әдеби тілде оқудың арқасында бөлінушілік, айырмашылық аз болды. Кітап оқу қалып, оның үстіне бүгінгі кітап жазатындардың біразы әдеби тілді шетке ысырып қойғандықтан ара-жігіміз де ажырай бастады. Түркітілдес ұлттар деген сияқты, бұлай жалғаса берсе қазақтілді ұлттар деген пайда болатын шығар. Яғни, қазақтың өзі сан ұлтқа бөлініп кетпесе игі. Мемлекеттің бөлшектенуін айтып отырған жоқпын, ұлттың бөлшектенуін айтып отырмын. Соның алғышарттары қазірдің өзінде айқын байқалып отыр.
Бүгінгі таңда осы тілдің шұбарлануы барлық салаға кесірін тигізуде. Бірін-бірі түсінбейтін немесе түсінгісі келмейтіндер «аққу, шортан һәм шаянның» кебін киюде. Ондай жерде өсіп-өркендеу қайдан болсын?
Қысқасы, мемлекет мығым болсын десек, ұлтымыз деградацияға ұшырамасын десек, онда сөзімізді түзеуіміз керек. Халықты біріктіретін тіл деп айттық, ендеше Конституциядан орыс тіліне мәртебе беретін бапты жойып, мемлекеттік тілге барынша басымдық берген абзал. Тілдің тазалығын қатаң сақтау керек. Калька аудармалардан бас тартуымыз қажет. Көрнекі ақпараттардағы, жарнамалардағы сауатсыз қазақтілді жазбалар, турасын айтқанда, болашағымызға шабылып жатқан балта. Тілімізді қорлағандарға қатаң жаза қарастыратын уақыт жетті. Бір тіл бізді шын мәніндегі бір халыққа айналдырады. Бір халыққа айналған соң мақсат-мұратымыз да бір болады да, өсіп-өркендеуге, дамуға даңғыл жол ашылады. Бір тілде болсақ билік пен халық та бірін-бірі түсінетін болады.
«Он күнәнің тоғызы тілден» деген бар. Бұл жерде де сөзімізге мән беру керектігі айтылып тұр. Сөзіміз түзейік, сонда өзіміз де түзелеміз, ісіміз де түзеледі. Басқа жол жоқ.

Ербол ЖАЛПОШОВ.

Биылғы ақпанда өткен Үкіметтің кеңейтілген отырысында Мемлекет басшысы елдегі энергетика саласындағы проблемаларды шешіп, қауіпсіздікті қамтамасыз ету қажеттігін баса айтқан еді. Оның сөзінше, энергиямен жабдықтау жүйесінің жұмысын жолға қою қажет. «Себебі біз электрмен жабдықтау жүйесінің жұмысында тұрақты іркілістерге тап болдық. Оған мысал ретінде жақында елдің оңтүстігіндегі электр қуатының өшірілуін айтуға болады. Біз шекаралас мемлекеттердің энергия жүйесіндегі жұмыстың сапасына ішінара тәуелдіміз. Сондықтан да елдің энергетикалық қауіпсіздігі проблемасын шұғыл шешу керек»,-деді Президент.

Сонымен қоса ол салаға жауапты тұлғалардың атом станциясының құрылысы туралы сұрақтарға жауап беруден дипломатиялық түрде бас тартатынын түсінбейтінін атап өтті. Керісінше, олар барлық сауалға жауап беріп, халық арасында дұрыс түсінік қалыптасуына ықпал етуі керек деп баса айтты. «Бізде инвестицияны былай қойғанда, таза атом энергиясы жоқ болса, экономикамызды құлдыратып аламыз, аймақтағы көшбасшылығымыздан айырыламыз. Сондықтан да бізге электр энергиясы, атомдық таза энергия қажет. Оның маңызын кәсіби тұрғыдан түсіндіру керек»,-деді Қасым-Жомарт Тоқаев.

Осы тұста, Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша бірқатар іс-шара қолға алынғанын атап өту керек. Мәселен, елдегі электр энергиясы тапшылығын жою үшін 2021 жылы қарашада Жамбыл ГРЭС-тің үшінші блогы, ал 2022 жылы қаңтарда төртінші энергия блогы іске қосылған еді. Бұл ГРЭС жүктемесін 330 МВт-қа ұлғайтуға мүмкіндік берді.

Алайда ҚР Энергетика министрі Болат Ақшолақовтың айтуынша, электр энергиясының тапшылығы тек арта бермек. Себебі экономиканың дамуы энергия шығындарын көбірек талап етеді. Егер жағдайды сол қалпында қалдырсақ, онда апаттар жиілеп, адамдар электр жарығынсыз қалып, экономиканың дамуы тоқтап қалуы мүмкін. Сондықтан да министр электр энергиясын алудың балама көзін тауып, күн санап артып келе жатқан қажеттіліктерді өтеу жөнінде ойлану керек екенін атап өткен болатын.

Қазір күн тәртібіндегі атом электр стациясын салу немесе салмау мәселесі төңірегінде өтетін референдум қарсаңындағы үгіт-насихат жұмыстары қызып жатыр. Әрине, бұл біздің елдің болашағына қатысты елеулі мәселе екені анық. Сондықтан күнделікті тұрмыста көріп, байқап жүрген электр қуаты тапшылығының алдын алу тұрғысында АЭС салу шешімін жеке басым қолдап отырмын. Мемлекет басшысы жолдауда АЭС құрылысы бойынша референдум күнін белгіледі. Осыған байланысты атом электр стансасын қолдау жөніндегі тиісті жұмысшы топтар әр аймақта Президенттің АЭС салу туралы идеясын талқылауда. Әлемде Атом электр станциясын тұрақты энергия көзіне айналдырып отырған елдер бар екенін осы күндері ізденісімізге қарай байқап отырмыз. Мамандар мен сарапшылардың сөзіне сенсек, бұл бастама Қазақстанның болашағына айтарлықтай оң ықпалын тигізетін оңтайлы шешім болғалы тұр. Сондай-ақ, АЭС-тен алынатын энергия экологиялық таза әрі қауіпсіз екенін айтуда.
Елімізде АЭС-тің құрылыс жұмыстары басталатын болса кемінде 7000 адам жұмысқа тартылмақ. Ал атом электр станциясы іске қосылғанда 2000 адам тұрақты жұмыспен қамтылады.
Әрине, қоғамды алаңдататын тағы бір мәселе — АЭС жұмысындағы қауіпсіздік. Бұл ретте ғалымдар тарихтағы үлкен апаттардың бейбіт атомға қатысы жоқ екенін алға тартуда.
Осындай тағдыршешті мәселені ел болып талқыға салған тұста біз де ұжым ішінде ойымызды ортаға салып, «Түркістан» және «Сауран» газеттерінде маңызды ақпараттарды бөлісіп келеміз. Қалай десек те, бүгінгі батыл шешімдер — келешек жарқын қадамдарға жетелейтіні анық.
Осындай маңызды кезеңде барша қазақстандықтарды, жерлестерді алдағы айтулы күннен қалыс қалмай, референдумға қатысуға шақырамын!

Мәлік ДӘУЛЕТОВ — Қазақстан Журналистер Одағы Түркістан облыстық филиалы төрағасының м.а, «Түркістан Медиа» ЖШС директоры.

Бүгінгі таңда Үкіметтің Қазақстанда атом электр станциясын салу туралы ұсынған бастамасы маңызды оқиға болды. Бұл таңдау елдің болашағы үшін үлкен маңызға ие және оның ұзақ мерзімді экономикалық, саяси және әлеуметтік дамуын анықтайды.

Ғалымдар да біздің еліміз үшін ядролық отынға негізделген жаңа энергия көздерінің қажеттілігін мойындайды. Олар АЭС салу арқылы бірқатар мәселенің шешімін табуға мүмкіндік береді дейді. Олай болса, бірқатарын тізбектеп көзсек.
Біріншіден, АЭС — сенімді энергия көзі. Атом электр станциясы бизнесті табысты дамыту үшін қажетті тұрақты және болжамды энергиямен қамтамасыз етеді. Бұл әсіресе тау-кен, машина жасау және өңдеу өнеркәсібі сияқты энергияны көп қажет ететін салалар үшін өте маңызды.
Екіншіден, жаңа станцияның ашылуы жаңа технологияларды дамытуға жол ашпақ. АЭС салу және пайдалану аралас салалардың дамуын ынталандыра отырып, заманауи технологияларды, инновацияларды және IT-шешімдерді енгізуге әкеп соғады.
Үшіншісі, көптеген жұмыс орындарының ашылуына септігін тигізбек. АЭС шағын және орта бизнесті дамытуды, сондай-ақ экономиканың әртүрлі секторларында жаңа технологияларды енгізуді ынталандыратын көптеген жоғары білікті жұмыс орындарын құрады.
Төртіншісі және ең маңыздысы — прогрессивті болашаққа жасалар үлкен қадам. Атом энергетикасын дамыту — бұл тұрақты энергиямен қамтамасыз ету ғана емес, сонымен қатар экономикамызды әртараптандыру үшін жағдай жасау. АЭС арқасында біз шикізат ресурстарына тәуелділікті азайтып, таза энергия саласында көшбасшы бола аламыз және еліміздің тұрақты дамуын қамтамасыз ете аламыз.

Бәрімізге белгілі, қыркүйектің 2-сіндегі ҚР Парламенті палаталарының бірлескен отырысында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев ел халқына арнаған «Әділетті Қазақстан: құқық тәртібі, экономикалық өрлеу, қоғамдық оптимизм» атты Жолдауында стратегиялық жоспарларды ортаға сала келе, «Атом электр стансасын салу мәселесіне қатысты жалпыұлттық референдум биылғы 6 қазанда өтеді. Алдағы референдум кең ауқымды жалпыұлттық диалогтың тағы бір айқын көрінісі болмақ. Шын мәнінде, бұл – «Халық үніне құлақ асатын мемлекетке» тән сипат. Біз осындай қадамдар арқылы жаңа қоғамдық-саяси мәдениеттің негізін қалаймыз. Маңызды мемлекеттік шешімдер қабылдаудың жаңа үлгісін жасаймыз» деді.  Референдум – бұл белгілі бір мәселе бойынша халықтың тікелей дауыс беруі арқылы шешім қабылдау процесі. Оның маңыздылығы бірнеше аспектілерден тұрады:

Біріншіден, референдум халықтың тікелей басқаруға қатысуының маңызды құралы. Ол азаматтарға өз пікірлерін білдіруге мүмкіндік береді, демократиялық принциптерді нығайтады. Екіншіден, референдум арқылы қабылданатын шешімдер заң шығарушы орган немесе үкімет тарапынан емес, тікелей халықтың дауысымен қабылданады. Бұл маңызды мәселелер бойынша халықтың ықпалын арттырады. Үшіншіден, референдум мемлекетте немесе аймақта қоғамдық пікірдің қандай екенін нақты көрсетеді. Ол халықтың маңызды мәселелерге қалай қарайтынын түсінуге мүмкіндік береді. Көптеген елдерде референдум маңызды құқықтық немесе конституциялық өзгерістерді қабылдаудың қажетті шарты болып табылады. Отанымыз Қазақстан да осы бағытпен келеді.

Осынау маңызды мәселеге орай республиқалық референдумді Түркістан өңірі бойынша қолданыстағы заңнамаға сәйкес дайындау және өткізуді және бекітілген Күнтізбелік жоспарға сәйкес жүзеге асырылып отыр.

Республикалық референдумға облыс бойынша жалпы саны 6351 комиссия мүшесі тартылған. Оның ішінде 1 облыстық (7 мүше), 17 аумақтық (119 мүше) және 945 учаскелік референдум комиссиялары (6 225 мүше). Облыста жалпы 945 референдум учаскесі бар, оның ішінде 26 жабық референдум учаскесі жұмыс істейді.

Референдумға дайындық барысында жаңадан 5 референдум учаскесі ашылды және 13 учаскеніңшекараларына өзгерістер енгізілді (Сайрам – 4; Сауран – 2; Созақ – 2; Төлеби – 3; Ордабасы – 2;). Жергілікті бұқаралық ақпарат құралдарында (газеттер) және жергілікті әкімдіктердің интернет-ресурстарында аудандық және қалалық учаскелік референдум комиссияларының құрамдары мен учаскелердің шекаралары бойынша ақпараттар толық жарияланды.

Еліміздегі елеулі оқиға қарсаңында референдум комиссияларын III деңгейлі оқыту іс-шаралары жоспарланды. Алдымен 20 – 21 тамыз күндері Түркістан қаласында барлық аудандық /қалалық/ аумақтық референдум комиссияларының төраға, орынбасар және хатшыларына (51 адам) республикалық референдум бойынша семинарлар ұйымдастырылды. Екінші деңгейде, 4 – 13 қыркүйек аралығында облыстық аумақтық референдум комиссиясының мүшелері әр аудан, қалада учаскелік референдум комиссияларының төраға, орынбасар және хатшыларына (жалпы қамтылғаны 2835 адам) заңнама талаптары бойынша семинарлар, кейстік жағдайларға байланысты тренинг сабақтар өтті. Ал, үшінші деңгейде, қалған учаскелік референдум комиссияларының мүшелерін оқыту қыркүйек айының соңына дейін жоспарланған (жалпы 6351 адам). Бұдан бөлек, облыс бойынша үкіметтік емес ұйымдар, БАҚ өкілдеріне және саяси партиялар мүшелеріне 24 – 27 қыркүйек аралығында арнайы семинарлар желісін өткізу қарастырылған. Осы күндерібарлық аудан, қалаларда оқыту семинарлары өтіп жатыр. Оқытуға қазірше 4000 (68%) астам адам қатысқан. Оқыту жоспарға сәйкес жалғасады.

ҚР Орталық референдум комиссиясының нұсқаулығына сәйкес облыстық референдум комиссиясының интернет-ресурсында «Референдум – 2024» бөлімі мен тиісті тармақтары ашылды. Сондай-ақ, сайтта референдумға қатысты аудио және бейне материалдар, медиа-контент пен инфографикалық ақпараттар тұрақты негізде жарияланып отыр. Облыстық комиссияның «Facebook» әлеуметтік желісіндегі аккаунты арқылы референдумға қатысты түсіндіру жұмыстары тұрақты түрде жүргізіліп келеді. Осындай интернет-ресурстар мен әлеуметтік желідегі парақшалар арқылы түсіндіру жұмыстары облыстағы барлық аудан, қалаларда іске асырылып келеді. ҚР ОРК ұсынылған эскиздік үлгіге сәйкес жергілікті тұрғындарды ақпараттандыру мақсатында  ақпараттық 250 баннер орнатылды. Бұған қоса, жергілікті атқарушы органдардың есебінен 1316 ақпараттық материалдар халық назарына ұсынылды.

Саяси науқанға сәйкес Түркістан облысында бүгінгі күнге референдум өтетіні туралы БАҚ-да 34 447 материал жарық көрді. Атап айтқанда,  телеарналарда – 1623, интернет сайттарда – 273, баспа басылымдарында – 51, әлеуметтік желілерде – 32500 материал көрермен мен оқырмандарға жол тартты. Референдум тақырыбына қатысты облыста 5 жергілікті теледидар, 29 газет және 1 радио ақпараттандыру жұмыстарымен айналысады, 985 – «Facebook», 702 – «Instagram» парақшалары, 301 – «Telegram», 944 – «WhatsApp» чаттар мен топтар жұмыс істеуде.

Республикалық референдум күні облысымызда 427 учаскеде онлайн сервисті іске қосу жоспарланған. Әр учаскеде комиссияның 2 мүшесі бекітіледі, азаматтардың тіркелген жері жөніндегі мәліметтерді «Электрондық үкімет» порталында тексеру мүмкіндігі беріледі. Барлық тиісті жұмыстар жергілікті атқарушы органдармен бірлесе атқарылады. Бүгінде барлық аудан, қалада сенім телефондары, облыста «109-бірыңғай» Call-орталық жұмыс істейді және аудан, қалаларда «Сенім телефондары» іске қосылып, жауапты адамдар бекітілді. Сондай-ақ, облыс әкімдігінің ресми интернет ресурстарында «Өз референдум учаскеңізді табыңыз»  онлайн сервисі іске қосылды. Облыс аумағында 5 телеарнада 121 желілікте ҚР Орталық Референдум Комиссиясы ұсынған роликтер көрсетілуде.

Референдумды ұйымдастыру процесінің маңызды элементтерінің бірі – референдумда дауыс беруге құқығы бар азаматтардың тізімдері. Қолданыстағы заңнама талаптарына сәйкес 20 қыркүйектен бастап тұрғындар өз деректерінің дұрыстығын тексеру мүмкіндігіне ие болады.

Дауыс берушілер тізімін қалыптастыру алгортиміне сәйкес АИС «Сайлау» ақпараттық жүйесімен жұмыс жүргізіліп, облыстағы сайлаушылар саны 1 180 176 азаматты құрады. Дауыс берушілер тізімін өзектендіру бойынша жергілікті атқарушы органдармен бірлескен жұмыс тобы құрылған. Тізімді қалыптастыру алгортиміне сәйкес өзара жедел ақпарат алмасу мүмкіндігі жолға қойылған.

Республикалық референдумға қатысуға мүмкіндіктері шектеулі адамдар үшін де жағдай жасалған. Облыс бойынша мүмкіндігі шектеулі азаматтардың жалпы саны – 83 385 адам. Оның ішінде дауыс беру кезінде ерекше қажеттіліктері бар азаматтардың саны – 13 672. Мүмкіндігі шектеулі дауыс берушілер арасынан 2 464 адам кресло-арбаларды пайдаланады (749 СУ тіркелген), көру қабілеті бойынша мүгедектігі бар (зағип және нашар көретін) – 7 418 (736 СУ тіркелген), есіту қабілеті бойынша мүгедектігі бар (саңырау) – 3 800 азамат (664 СУ тіркелген).

Облыс бойынша 945 референдум учаскесі толығымен «Қолжетімді орта» интерактивті қолжетімділік картасына енгізілген. Жалпы, ерекше қажеттіліктері бар азаматтар үшін кедергісіз орта жағдайлары жасалған. Аудандық /қалалық/ аумақтық референдум комиссияларымен 10 қыркүйектегі актіге сәйкес дауыс беруге арналған үй-жайлар орналасқан ғимараттарға кіре берісте тұтқалармен (100 %), пандустармен (100 %) толық жабдықталған.Барлық учаскеде тірек-қимыл аппараты функциялары бұзылған азаматтардың, оның ішінде кресло-арбаларды пайдаланушылардың қолжетімділігін ескере отырып, жасырын дауыс беруге арналған кабиналармен және мүгедектігі бар адамдар үшін бұрыштармен қамтамасыз етілген.

Бүгінгі таңда облыстық комиссия арқылы 32 қоғамдықұйым аккредиттеуден өтті, олардың барлығында референдум және сайлау процессін бақылау құқығы бар.

Қорыта айтқанда, референдум белгілі бір мәселелер бойынша қоғамдағы пікір қайшылықтарын шешу құралы ретінде де қызмет етеді. Ендеше, дауыс беруге барып, әрбір азамат еліміздің болашағына үлесін қосуы тиіс. Өз таңдауыңызды жасаңыз, қадірлі оқырман.

Аңсар УСЕРБАЕВ.

АЭС – еліміздің энергетикалық саясатының маңызды бағыты. Кейінгі кездері дамыған державалар жаңартылатын әрі баламалы қуат көздерін дамытуға нақты бағыт алды. Еліміз жалпы энергия теңгерімі құрылымындағы жаңартылатын қуат көздерінің сапалы өсімін 3%-ға жеткізді. Осыған дейін бұл көрсеткішті 2030 жылға қарай 10%-ға жеткізу жоспарланып отыр. Енді Мемлекет басшысының тапсырмасымен жаңартылатын қуат көздерінің үлесін 15%-ға дейін арттыру көзделуде. Сол себепті, АЭС құрылысының ел дамуына мультипликативті әсерін толық түсіну қажет.

Ресейлік осы саланың ғалымы Р.Алиев АЭС-тегі жағдайды авиациялық жағ­даймен салыстырып, түсі­нікті мысал көрсеткен еді. Әуе кемесіндегі орын алған апат туралы барлығы естіп-білгенмен, күнде қаншама рейс ұшырылады. Сонда да ұшақ ең қауіпсіз көлік түріне айналған. АЭС-тен бас тартқан елдерде осы мәселеге қатысты қорқыныш әлі де бар. Мысалы, Чернобыльде болған жағдайдан кейін Италия АЭС құрылысына тыйым сал­ған. Ал Фукусима апатынан кейін Жапония елдегі көптеген стансаның жұмысын тоқтатты. Германия да атомнан бас тартты. Бірақ Ресей, Қытай, Франция, АҚШ елі әлі күнге дейін АЭС құрылысын жалғастырып, олар­ды пайдалануға ерекше ұмты­лып отыр. Ұлыбританияда жаңа 20 энергетикалық блок салу жоспарланған, жаппай электр мобильге көшу мәселесі қолға алды. Елімізде баламалы энергия көздерін өндіруге ниетті. Сондықтанда бұл мәселе ел талқысына түсіп, 6 қазанда өтетін референдумда өз шешімін таппақ.

НҰРЛАН Ахметов ЭКОЛОГИЯ ҒЗИ БАСШЫСЫ

Қазіргі таңда әлемде 415 АЭС жұмыс істеп тұр. Тіпті, көршілес Ресейдің өзінде 36 АЭС жұмыс жасауда. Одан бөлек, тағы 8 станцияның құрылыс басталуда. Осы саланы қадағалайтын халықаралық МАГАТЭ деген ұйым бар. Ол — әрбір станциясының талапқа сай соғылуын және қауіпсіздігін бақылайды. Айта кетсек, әлемдегі алғашқы ядролық институттардың бірі біздің мемлекетімізде орналасқан. Сонымен қатар, Алматы қаласында ядро-физикалық орталық бар. Жалпы біз осы саланы игере алатын мамандардан қиналмаймыз. Қауіпсіздікке келсек, бұған дейінгі АЭС-тер +1 және +2 деңгейіндегі станциялар, ал біз елімізде 3-деңгейлі қауіпсіздік талапқа сай станция салмақпыз. Сондықтан қорқудың қажеті жоқ, бастысы, энергия тапшылығын жоямыз.

Бұдан бөлек, Қазақстан 2060 жылға дейін атмосфераға шығатын көміртекті минималды деңгейде азайту бойынша халықаралық ұйымдармен келісімге қол қойды. Қазіргі таңда ел бойынша энергияның 65%-ы көмірден алынуда. Елдегі ең үлкен Теміртау, Екібастұз, Кентау ЖЭО бар. Олардан ауаға шығатын көміртек едәуір көп. Егер де елімізде АЭС салынған жағдайда ауаның ластануы азайып, станция еліміздің энергияға деген жалпы қажеттілігінің 10-12%-н қамтамасыз ете алады.

Ғани Назарбек
Эколог, қоғам белсендісі

Қазақстанда электр энергиясының тапшылығы, әсіресе елдің оңтүстігінде сезіле бастады. Энергияны тұтыну өскен сайын алдағы бірнеше жылда жағдай нашарлауы мүмкін.

Бүкіл генерацияның шамамен 70% құрайтын көмір электр станциялары тозған күйде және оларды ауыстыру айтарлықтай инвестиция мен уақытты қажет етеді. Бұл тұрғыда атом электр станциялары сияқты жаңа өндіруші қуаттардың құрылысы энергиямен жабдықтау дағдарысының алдын алу үшін өзекті бола түсуде.
Бүгінгі таңда әлемде әр түрлі буын реакторлары құрылды: I, II, III, III+ және IV. Қазақстан референттік, яғни тексерілген және пайдалану тәжірибесі бар III немесе III + буын реакторларын салуды жоспарлауда.

Мұстафаева Ұлжалғас Әбенқызы — «Түркістан қалалық әйелдер алқасы» ҚБ төрайымы

Біз энергия дефицит кезеңінде өмір сүріп жатырмыз. «Бізге АЭС керек па?»- деген сұрақтың өзі қате деп түсінемін. Бізге АЭС керек. Біздегі басты сұрақ: Атом электр станциясын қайда саламыз? Қалай саламыз? Кімдер салады?

Жалпы Қазақстанның энергетикалық картасы екіге бөлінеді. Оңтүстік пен солтүстік екі бөлек. АЭС салар кезде осы екі бөлікті байланыстыра алуды назарда ұстауымыз керек. Себебі, бүгінгі таңда еліміздің оңтүстік бөлігінде энергия жетіспеушілік байқалғанымен, солтүстік өңірлерде өндіріс орындары көп. Алдағы уақытта теріскей жақтарда да энергияның жетіспеушілігі артуы мүмкін. Сол үшін де АЭС салар кезде екі бөліктің байланысын орнату маңызды сұрақ болуы керек деп есептеймін.

Амангелді Қалыбек — «Әділдік және Өркендеу» Қоғамдық қорының сарапшысы

Бүгінгі таңда энергия алудың ең жақсы нұсқасы — Атом энергиясы. Өйткені, оның келесі артықшылықтары бар: экологиялық таза, үлкен қуат, сонымен қатар дұрыс пайдаланылған жағдайда үнемділік. Дәстүрлі жылу электр станцияларымен салыстырғанда Атом станциялары отын шығынында артықшылықтарға ие. Бұл әсіресе отын-энергетикалық ресурстармен қамтамасыз етуде қиындықтар туындайтын және органикалық отын өндіру мен өндіру шығындарының тұрақты өсу тенденциясы бар аймақтарда байқалады.

Атом станциялары қоршаған ортаны құрамында мұнай өнімдері бар түтін газдары, күл, ағынды сулар сияқты заттармен ластамайды. Атом электр станцияларының табиғи ортаға айтарлықтай зиян келтірмейтінін растау оларды әртүрлі елдерде пайдаланудың көп жылдық тәжірибесі болып табылады. Ал зиянды әсердің болмауы атом станциясының қызмет ету мерзіміне мүлдем тәуелді емес.

Жұмыс істеп тұрған атом электр станцияларын пайдаланудың орташа уақыты бүгінгі күні шамамен 30 жылды құрайды. Атом электр станцияларының сенімділігі, қауіпсіздігі және экономикалық тиімділігі атом электр станцияларының жұмыс істеу процесін қатаң реттеуге ғана емес, сонымен қатар атом электр станцияларының қоршаған ортаға әсерін барынша азайтуға да сүйенеді.

Жакипова Ақбаян Төлбасынқызы — Түркістан облысының «Ата аналар қауымдастығы» қоғамдық бірлестігінің төрайымы