Қазақстан аумағындағы Ұлы Жібек жолы төмендегідей қалалар мен қоныстар арқылы өтті. Оңтүстік Қазақстан, Талас пен Шу өзендері аралығындағы қалалар. Шаштан (Ташкент) шыққан жол Тұрбат асуы арқылы Испиджабқа келді. Испиджаб-Сайрам – Оңтүстік Қазақстанның ең ірі қалаларының бірі – Сырдарияның сыртындағы отырықшы-егінші аймақтың орталығы болған. Қала жазба дереккөздерінде VІІ ғасыр бас кезінен бастап белгілі болады. Сюань-Цзянь жылнамасында «Ақ өзендегі қала» атымен аталған. ХІ ғасырға жататын Махмұд Қашқари хабарламасында: «Сайрам – «Ақ қаланың» аты, ол Испиджаб деп аталады» деп көрсетілген. Х ғасыр географы Ибн Хаукал былай деп жазды:

«Испиджаб – шамамен Бинкеттің үштен бір бөлігіндей қала. Ол мединадан, цитадельден және рабаттан тұрады, цитадель қираған, ал медина мен рабадта адамдар өмір сүріп жатыр, медина дуалмен қоршалған, рабадты та бір фарсах шамасындағы дуал қоршап тұр. Рабадта бау-бақшалары мен сулары бар. Құрылыстары саз балшықпен тұрғызылған… Мединаның төрт қақпасы бар, соның ішінде Нуджакет, Фархан, Савакрарабад, Бұхара қақпалары…».

Испиджаб ірі әкімшілік орталық қана емес, транзиттік сауда пункті ретінде де белгілі болды. Қаладағы рабадта сауда қатарлары мен керуен-сарайлар көп болған еді. Бұлардың бірқатарына Нахшеба, Бұхара, Самарқанд саудагерлері иелік етті. Испиджабтан басқа жерлерге бөз мата, қару-жарақ, семсер, мыс пен темір жеткізілді. Қала бүкіл Шығысқа құл саудасының орталығы ретінде де танылды, онда соғыс пен шапқыншылық кезінде қолға тҥскен тұтқындар сатылды. Испиджаб округына бірқатар қалалар мен қоныстар қарады, олардың арасында Сырдария алқабындағы Фараб пен Шауғар, Сауран мен Шағылжан, Жент пен Жанкент; Қаратаудың солтүстік беткейлеріндегі Баладж; Талас алқабындағы Тараз, Сұс, Жікіл, Атлах пен Жамуқат; Шу аңғарындағы Құлан, Мерке, Невакет, Баласағұн және тағы басқалары болған еді.

Испиджаб өз округімен және жақын жатқан қалаларымен бірге адам тығыз қоныстанған аудандардың бірі болды, қаланың өзі мен оның маңайында ХІ-ХІІ ғасырларда археологтар есептеуінше 40 мыңдай адам қоныстанды. Адам санын арттырып тұрған түркілер еді. Мұны ортағасырлық авторлар да растайды. Мәселен, Махмұд Қашқари мұнда VІ-VІІІ ғасырларда қоныстанған соғдылықтар ХІ ғасырда түркіленіп кетті деп жазады: «Баласағұн тұрғындары, Тараз бен Ақ қала (Әл-Мединат әл-Байда) халқы секілді соғды және түркі тілдерінде сөйлейді». Испиджабтың өрлеуі ХІІ ғасыр орта тұсына дейін жалғасты, бұдан кейін жергілікті түркі халқы, қарақытайлар, наймандар мен Хорезм арасындағы қырқыстар басталып кетті. Хорезмшах пен қарақытайлар, одан кейін хорезмшах пен наймандар арасындағы күрес хорезмшах Мұхаммедтің Жетісу мен Оңтҥстік Қазақстан қалаларын қарсыластарға кетіп қалмас үшін 315 қиратуға бұйрық беруіне алып келді. Сол кездері мұны көзімен көрген «Мұджам әл-бұлдан» географиялық сөздігінің авторы Якут әл-Хамауи Испиджаб, Тараз, Сауран, Усбаникет пен Фараб қалаларындағы оқиғаларды толымды сипаттап берген. Ол хорезмшах Мұхаммед ибн Текештің біршама қалаларды күйреткендігін, басып алған қалаларды қашық болғандықтан игере алмағандығын, ондағы шекаралық бекеттерді қиратып, талап алуға әскерлеріне бергендігін, халықтың жосып кеткендігін, кейіннен 1218-1220 жылдары моңғол-татарлардың басып кіргендігін, одан соң қираған үйінділер қалғандығын тәппіштеп жазып кеткен.

Алайда қаланың қирағанына қарамастан моңғол шапқыншылығы қарсаңында қалада тіршілік қалыпты жағдайда болғандығын топшылауға болады. Өйткені дереккөздерінде моңғолдар «Сайланды (Сайрамды) қоршаған кезде катапульта қолданды» делінген. Демек қаланың қорғануға шамасы болған. Бірақ қала моңғолдарға бағынады. Сірә, олар қаланы мүлдем қиратып жібермесе керек. Себебі 1221 жылы Сайрамнан өткен даос монахы Чань Чунь қаланың жағдайы жақсы екендігін айтады және шәкірттерімен бірге мұнда бірнеше күн тынығады. Отанына қайтар жолында Чань Чунь 1223 жылы тағы да қалаға соғады, бұдан кейін мәтіндерінде автор оны «үлкен қала» деп атайды. Сайрам, кейінгі орта ғасырларда да Үндістан, Иран, Араб Шығысы, Орта Азиядан Орталыққа Қазақстандағы Ақ Ордаға, шығыста Моғолстанға, Хорезм арқылы батысқа, одан Оралға, Еділге және Еуропа мен Алтын Ордаға, Русь пен Византияға баратын жолдың түйіні болып қала берді. Өз заманы үшін қала мықты бекініс болған еді. Сайрам оқиғаларын сипаттаған Хафиз-и Таныш шығармасында да айтылады. Қазақтар иемденген соң, қала Қазақ хандығының маңызды тірегіне айналды. 1681 жылы және 1683 жылы Сайрамға жоңғарлар жақындап келді, ал 1684 жылы қаланы олар басып алып, қиратты. Сайрам қаласының «қала» деп аталатын қалдықтары Сайрам ауылының орталығында сақталынған. Қазіргі таңда ол тікбұрышты төбешік. Биіктігі 6,5- 11 м аралығында және ауданы солтүстіктен оңтүстікке қарай 500 м, ал шығыстан батысқа қарай 550 м. Оны бойлай жал, яғни бұрынғы қамал қалдығы орналасқан. Қабырғаның қалдықтары ХІХ-ХХ ғасыр бас кезіне дейін сақталған. Цитадель шығыс бұрышта орналасқан. Соңғы уақыттарға дейін Қала ортағасырлық шығыс қалаларына тән жоспарын сақтап қалған. Қаланың бір-біріне қарама-қарсы орналасқан төрт қақпасы болды, олар кесіп өтетін магистраль көшелермен жалғанып жатты. Қала топографиясы кейінгі орта ғасырларда қалыптасты, дегенмен ол ерте уақыттардағы кескін-келбетін сақтап қалса керек. Ежелгі және орта ғасырлардағы Сайрамның қазіргі күнгі құрылыс астында қалуы оны археологиялық тұрғыдан зерделеуді едәуір қиындатады. Көне замандардағы мәдени қабаттарды аршуға кейінгі орта ғасырлар стратиграфиясы да елеулі кедергі келтіреді. Алайда кездейсоқ жиналған және археологиялық барлау нәтижесінде алынған материалдар қаланың қалыптасуы біздің заманымыздың бас кезінде 316 орын алған деп түйіндеуге мҥмкіндік береді. Оның қараханидтер тұсында да өркендеп тұрғандығын топшылауға болады.

Сайрам қаласында атқарылатын кең ауқымды археологиялық жұмыстар әлі алда. Оны алғашқылардың бірі болып М.Е.Массон зерттеді. Бұл ғалым екі қатар «ұзын қабырғаны» сипаттап өтті. Ол екінші қабырғаны ІХ ғасырда саманидтік Нұқ бұйрығымен көшпенділер шапқыншылығынан егістік пен жүзімдікті қорғау мақсатында тұрғызылған деп пайымдау жасады. Бұл әбден мүмкін, себебі қала сыртындағы бұл аумақ диаметрі 18 км шамасында. Мұнда орналасқан ірі ескерткіштердің қатарына Ұлықтөбе мен Мәртөбе қалалары, сондай-ақ өзен террасасында орналасқан көптеген қорымдар жатады. Сайрамсу мен Бадам аңғарларында Испиджаб жазирасына кіретін ондаған қоныстар мен қалалар бар. Сайрам орталығынан шығысқа қарай 5 км жерде жатқан Мәртөбе қаласында қазба жұмыстары жүргізілген. Қала қатты қираған, қазір тек орталық төбешіктің бір бөлігі ғана сақталған, оның табанындағы ауданы 20х30 м, биіктігі 10 м, қасында оған ауданы 60х20 м, биіктігі 4 м жалпақ төбешік жалғасқан. Орталық төбешік кесіндісінің негізінде қала стратиграфиясы анық көрінеді. Одан екі мәдени қабат байқалады. Мәдени қабаттардан шикі кірпіштен тұрғызылған қабырға қалдықтары, отырған күмбездер мен құрылыстар іздері нақты көрінеді. Отырар-қаратау мәдениетіне жататын олжалардың, соның ішінде ең алдымен керамиканың шығуы, Мәртөбені біздің заманымыздың І мыңжылдығының алғашқы жартысымен мерзімдеуге жетелейді, бұл мағлұматтар аталмыш көгалды аймақта урбанизация б.з.б. Імыңжылдық соңы мен б.з. І-мыңжылдығының бас кезінде басталғандығын нақты аңғартады. Куфи жазулы тас колонна, түргештік, қараханидтік және кейінгі ортағасырлық монеталар, Х-ХІІ ғасырлардың суармалы керамикасы мен шынылары, қола келі секілді кездейсоқ табылған олжалар Испиджаб-Сайрам сынды астаналық қаланың мәдениетінен молынан хабардар етеді.

Ортағасырлық Манкет қаласының атауы қазіргі күні Манкент елді мекенінің атауында сақталған. Оның қасында ХV-ХІІ ғасырларға жататын Бұлақ-қуал қаласы бар, ол Манкет қаласы болуы мүмкін. Испиджабтан шыққан керуендер шығысқа қарай бет алып, Таразға барған. Жолда керуендер Шараб, Будухкет, Тамтадж, Абардадж қалаларына соққан. Шараб қаласының атауы – түрік тілінде Қарасу деген мағынаны білдіретін Шаваб атуының қолжазбаларды жазу кезінде бұрмаланған есімі болуы керек. Испиджаб пен Шавабтың аралығы 4 фарсах, немесе 24-28 шақырымды құраған. Шаваб қала-жұрты қазіргі Қарабұлақ ауылының маңында орналасқан. Оның бірі VІІІ-ХІІІ ғасырларды, екіншісі — ХІІІ-ХVІ ғасырлар аралығын қамтиды. Будухкет қаласы Испиджабтан шығысқа қарай 9 фарсах жерде, Ұлы Жібек жолының бойында орналасты. ІХ ғасырда қалада теңге сарайы жұмыс  істеген. Оңтүстік Қазақстандағы ірі қалалардың бірі болған Будухкет, Төрткүл, Балықшы жұртымен салыстырылады. Тамтадж бен Абарджадж қалалары Будухкеттен 5 және 9 фарсах жерде орналасқан. Х ғасырда Кудама былай деп жазып қалдырған:  «Абарджадж маңындағы жотада мың бұлақтың суы жиналып, шығысқа әрі өрге қарай ағып, Баркуаб өзені деп аталады. Аудармасы – «теріс аққан» дегенді білдіреді». Тамтаджд қазіргі Т.Рысқұлов ауылы маңындағы VІІІ-ХІІ ғасырларға жататын қала-жұртта болған. Абарджадж – Высокое ауылының маңында, ал, Баркуаб қазіргі Бауыржан Момышұлы маңындаңы Терісаққан өзені болса керек. Испиджабқа жақын жерде Хурлуг пен Джумишлагу қалалары ораласты. Зерттеушілер Хурлугты қазіргі Шымкент қаласының орталығында орналасқан, ал, Джумишлагу Құмыш (Күміс) өзенінің Арысқа құяр сағасындағы Төрткөл қала-жұрты деген пікірді ұстанады.

Таймағамбетов Жәкен Қожахметұлы – ғалым-археолог, тарих ғылымдарының докторы, профессор

Түркістанда археолог, тарих ғылымдарының докторы, қазақ археология ғылымының негізін қалаушылардың бірі Кемел Ақышевтың 100 жылдығына орай семинар өтті. Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-да өткен жиынды Археология ғылыми-зерттеу институты мен Түркістан облысы мәдениет басқармасының «Руханият — Әбу Нәсір әл-Фараби» музейі МКҚК қолдауымен ұйымдастырылды.

Кемел Ақышев – темір дәуірінен қалған сақ жауынгері «Алтын адамды» тауып, Қазақстан тарихын теңдесіз жәдігермен байытқан ғалым. Ол көне Қазақстан тарихының негізгі тұжырымдарын жасауға белсене қатысты. Сондай-ақ, Орталық Азия өркениеті жүйесінде ежелгі Қазақстанның орнын айқындауға елеулі үлес қосты. Ғалым бізге белгілі 220-ға жуық ғылыми еңбек, оның ішінде 14 монографияның авторы. Қазақстан археологиясының негізін қалап, мықты мектеп қалыптастырып кеткен археолог «Құрмет», «Жеңіс», «Парасат» ордендерімен марапатталған. Айта кетейік, Кемел Ақышевтың есімі – ҚР «Алтын құрмет» кітабына енген.

Ақышев археологияның арқасында есімі тарихта қалған белгілі ғалым болды. Ғылым оның өмірі болды. Және ғылымды өміріне айналдырған зерттеуші үлкен құрметке ие болды. Оны бәрі құрмет тұтты. Ол Қазақстанның есімін әлемге паш еткен «Алтын адамды» тапты. Сондай-ақ, ұлттық тарихымызды ғана емес, дүниежүзілік тарихты да байытқан қазба жұмыстарын дәл Кемел Ақышев жүргізген деп мақтанышпен айта аламыз.

Алматы облысының Есік қаласының маңында жүргізілген қазба жұмыстарынан бөлек, Орталық Қазақстанның археологиялық нысандарын зерттеу жұмысы да Кемел Ақышевтың есімімен тығыз байланысты. Ол ХХ ғасырдың 40 жылдары Әлкей Марғұланның жетекшілігімен археология саласына қызығушылық танытып, Беғазы, Сангру сынды қола дәуірінің қорымдарын зерттеуге ат салысқан. Ал, ғылымдағы дара жолы Қазақстанның солтүстік және орталық аймақтарындағы тың және тыңайған  жерлерді зерттеуден басталды. 1954 жылы тың және тыңайған жерлерді игеру кезеңі басталғанда заң бойынша игерілетін жерді ең алдымен археологтар бір қарап шығып, тарихи ескерткіштердің бар-жоғын тексеретін. 3 жыл қатарынан 1954-56 жылдары археологтар Қазақстанның орталық және оңтүстік аймақтарын осы мақсатта зерттейтін. Қазақстанның солтүстігіне аттанған мұндай экспедициялар 3 жылдың ішінде 600 археологиялық ескерткіш тапты. Қазба жұмыстары шамамен 200 нысанда жүргізілді. Соның нәтижесінде «Қазақстанның археологиялық картасы» атты кітап жарық көрді.

Кемел Ақышевтың есімі Қазақстанның тәуелсіздігінің нышанына айналған алғашқы «Алтын адамның» табылуымен тікелей байланысты. Ғалымның еңбектері дала өркениеті мен Орталық Қазақстанның археологиясына қатысты мәселелерге арналған. 1997 жылы белгілі археолог Қазақстанның жаңа астанасына шақырылған екен. Басты мақсат – Ақмола аймағының археологиялық нысандарын зерттеу болатын. Ғалым Бұзықты көлінің жағасындағы жұмбақ қаланы іздеуге кіріседі. Ол туралы Ақышев Ресейдің мұрағаттарынан оқып білген. Ұзақ жылдарға созылған жұмыс нәтиже беріп, көне шаһар тың игерушілер орнатып кеткен геодезиялық белгінің жанынан табылды. Арада бір жыл өткен соң сол маңға Есіл археологиялық экспедициясы аттанады. Кемел Ақышұлы Ұлы жібек жолы өткен көне қалаларда, яғни еліміздің оңтүстігінде жұмыс істеп жатқан асперанттарын шақырды. Осылайша, зрттеушілер ежелгі қазаға Бозок деген атау береді. Сол сәттен бастап елоданың ерте дәуірлерде жатқан тарихи тамырының аяғы болған шаһар Астана қаласының брендіне айналды. Ал, Бозокты ұзақ жылдар бойы зерттеген Кемел Ақышев үшін бұл басты археологиялық нысан болды.

Кемел Ақышев Қазақстан археологиясының негізін қалағанымен қатар, үлкен мектеп қалыптастырып кетті. Батыс пен Шығыс елдерінің тарих­шыларының Орта Азия мен Қазақстан тарихының ежелгі заман тарихын зерттеуге арналған ғылыми зерттеу еңбектерінде К.Ақышев аты ерекше аталады, әрі оның зерттеулері айрықша бағаланады. Ол бұрынғы Кеңес Одағы мен бүгінгі Егемен республикалардан шыққан тарихшы ғалымдар арасында ғылыми еңбектеріне жиі сілтеме жасалатын санаулы тарихшылардың бірі. К.Ақышев еңбектері АҚШ, Венгрия, Қытай, Пәкістан, Франция, Италия, Жапония елдерінде шығатын шетелдік басылымдарда жарық көріп келеді. ­Шетелде жарық көрген сол еңбектерінің ішінде «Іле өзені аңғарындағы сақтар мен усундардың ежелгі мәдениеті» атты бірегей зерттеуі де бар. Аталған еңбектің қытай тіліндегі нұсқасы 2013 жылы ресми түрде жарық көрді.

Қытай археологтары «Іле өзені аңғарындағы сақтар мен усундардың ежелгі мәдениеті» атты еңбекті өте жоғары бағалайды. Орта Азия археологиясын зерттеуші және Шынжаңда көп жыл бойы сақ, усун және ғұн қорғандары мен обаларын зерттеу мақсатында экспедициялық жұмыстармен айналысып жүрген археолог Ван Цзяньсинь еңбектің қытайша басылымына арналған алғысөзінде былай деп жазды:

« — Іле өзені аңғарындағы сақтар мен усундардың ежелгі мәдениеті» атты бұл еңбек Кеңес Одағы дәуіріндегі аса ықпалды археологиялық зерттеу еңбегі саналады. Кітапқа Іле өзенінің төменгі бойындағы аса мол археологиялық материалдар топтастырылған, сонымен бірге археологиялық олжалардың қайсы халықтың мұрасы екені, олардың жыл көрсеткіші, сондай-ақ археологиялық мұралар көрсеткен ежелгі дәуірдегі халықтардың шаруашылық формасы, әлеуметтік саяси жағдайы қатарлы мәселелерге терең зерттеулер жасаған. Аталған зерттеу жетістігі қазіргі ҚХР аумағында, нақтап айтқанда Іленің жоғары бойында сақталған осыған ұқсас дәуірге жататын археологиялық мәдени мұраларды зерттеуде айтарлықтай көмектесе алады. Бұл еңбек баспадан жарық көргелі 50 жылдан астам уақыт болды. Осыншама уақыттан бері еңбектің қытайшаға аударылып, баспадан жарық көрмеуі Қытай археологтары үшін өте өкінішті жағдай еді. Біз бүгін доктор Суй Вэйдің қажырлы еңбегінің арқасында өзіміз көп жыл бойы оқуға іңкәр болған еңбектің қытайша аударма нұсқасына оқу мүмкіндігіне ие болып отырмыз. Бұл біз үшін айтқанда аса үлкен қуаныш саналады».

Көріп отырғаныңыздай К.Ақышев еңбегін әлемнің басқа елдері ғалымдары сияқты Қытай ғалымдары да әркез жоғары бағалап келеді. Біз жоғарыда айтылған бағаны бір ғана Ван Цзяньсиньнің бағасы емес, оның басқа да әріптестерінің ортақ бағасы деп түсінеміз. Сөйтіп, еңбектің қытай тілінде баспадан шығуы бүкіл қытай археолог ғалымдарының ортақ қуанышы болды дей аламыз. К.Ақышевтың айтулы еңбегі ҚХР-дың 2011-2015 жылдарға арналған 12-бесжылдық мемлекеттік жоспарын жүзеге асыру мақсатында қолға алынған «Еуразия тарихы мен мәдениеті кітапханасы» атты кітаптар сериясы аясында Ганьсу провинциясы Ланьчжоу қаласында Ланьчжоу Университеті баспасынан 2013 жылы жарық көрді. Аталған серия бойынша 102 түрлі кітап (жалпы жиыны 112 том) жарық көрген. Серияға енгізілген 102 кітаптың қатарында қытай авторларының Еуразия тарихына қатысты зерттеулері, шетел ғалымдарының ­Еуразия тарихына қатысты ең құнды зерттеу еңбектері және бір бөлім арнаулы танымдық білім беруге арналған кітаптар, танымал еңбектер бар. «Еуразия тарихы мен мәдениеті кітапханасы» атты кітаптар сериясын баспадан шығару ­идеясы қытай тарихшыларының жаңа ­тарихи кезеңде Еуразия тарихын ­зерттеуге деген сұраныстан пайда болған еді.

Міне осындай белгілі археолог, тарих ғылымдарының докторы, қазақ археология ғылымының негізін қалаушылардың бірі Кемел Ақышевтың 100 жылдығына арналған семинардың ашылу салтанатында сөз сөйлеген әлеуметтік-мәдени даму вице-ректоры Еділ Төлегенов танымал археолог Кемел Ақышевтың ұлтқа сіңірген еңбегі мен өнегесін атап өтіп, қатысушыларға сәттілік тіледі. Әрі қарай Археология ғылыми-зерттеу институтының директоры Көпжасар Жетібаевтың, «Руханият – Әбу Нәсір әл-Фараби» музейі МКҚК бөлім меңгерушісі Жанболат Оралбайұлының, тарих ғылымының докторы, доцент Мұқтар Қожаның, сондай-ақ өзге де ғалымдардың маңызды баяндамалары және ойларымен жалғасты.

Басқосуда ғалымның еңбектері мен зерттеулері кеңінен талқыланды. Сонымен қатар, қатысушылар Кемел Ақышев еңбектері мен жәдігерлер көрмесін тамашалады. Көрмеде «Руханият — Әбу Нәсір әл-Фараби» музейінің археология, этнография, фотоқұжаттар қоры материалдары мен ғалымның ғылыми еңбектерінен монографиялары, мақалалары, кітаптардан алынған иллюстрациялары қойылды. Іс-шара соңында қатысушылар өздерін қызықтырған сауалдарына жауап алып, пікір алмасты.

Дамыған және кейінгі орта ғасырлар кезеңінде де мал өсірушілер мен отырықшы халық арасында орныққан өзара байланыстар процесі – тарихтың ерте кездеріндегі экономикалық және мәдени байланыстар аясындағы заңды құбылыстары бойынша сипатталынады, мұндай саяси бірлестіктердің бірі Қарахан әулетінің мемлекеті болды. Қала мен дала мұнда екі антогонистік әлемді емес, оның экономикалық базасын құраған еді. ІХ ғасыр мен ХІІІ ғасыр бас кезі аралығында Орталық Азиядағы қалалардың өсуі көп ретте көшпелілердің отырықшылыққа көшу үрдісімен байланысты болды. Олар қала мәдениетіне көптеген далалық элементтерді алып келді, нәтижесінде бұл уақытта өзіндік қала мәдениеті қалыптасқан еді. Көшпелілер мен қалалықтардың мәдени және экономикалық байланысы кейінгі уақыттардағы Ақ Орда, Моғолстан мен Қазақ хандығының даму тарихын зерттеген кезде де байқалады. Кейінгі ортағасырлық Отырар, Түркістан, Сайрам, Сауран, Сығанақ пен Созақ секілді қалалар көшпелілер мен отырықшылар арасындағы экономикалық байланыстардың орталығы болды, мҧнда тек қана Оңтүстік Қазақстан қала тұрғындары мен Сарыарқа көшпенділері ғана емес, сонымен қатар Орта Азия, Еділ бойы, Шығыс Түркістан халықтары да мәдени айырбас пен сауда қатынастарын жүргізді. Сөйтіп, Қазақстан археологиялық ескерткіштерін зерттеу түрлі мәдени дәстүрлердің өзара байланыстарының үрдісін қалпына келтіруге септігін тигізеді деуге болады. Сонымен қатар ол Қазақстан аумағы тарихи-мәдени тоғысу орталықтарының бірі болғандығын, көшпелі және отырықшы халықтың өзара әрекеттесуі мәдениеттерді байыта түскендігін дәлелдейтін базаны кеңейте түседі. Дәл осындай тоғысу шегінде Қазақстан халықтары мәдениетінің жетістіктері де жатқандығы анық. Мәдениеттер диалогының жолы болған Жібек жолының рөлі де анықталып келеді. Ол ежелден Батыс пен Шығысты, Азия мен Еуропаны байланыстырып, еуразиялық идеяның негізін қалады. Қазақстан осы мәдени байланыстардың өзіндік көпірі мен ретрансляторы болғандығын да археологиялық материалдар дәлме-дәл көрсетіп отыр. Дәл осы Қазақстан қалаларынан түрлі діндер жайын айғақтайтын заттар кездескен, ондағы 13 мәдени эталондар, этностар қалдырған жарқын қалалық мәдениет өркениетіне тән дәстүр жаңа дәуірде де көрініс тапқан.

Археологияның Каир мен Бағдаттан Жетісу мен Шығыс Түркістанға дейін созылып жатқан ислам мәдениетінің бір бөлігі саналатын Х-ХІІ ғасырларға жататын дамыған орта ғасырлардағы Қазақстан қала мәдениетін зерттеудегі рөлі де зор. Оған тән «мұсылман ренесансы» түсінігі ортағасырлық Қазақстанды да түгелдей қамтыған еді. Тарихи терминология мен дефиницияларды нақтылау да өзекті мәселелердің бірі болып табылады. «Мифологияны», «эпосты» және «аң стилі» (аң табы) жетістіктеріне жатқызылатын «көшпелі мәдениет», «көшпелі ӛркениет» терминдері айтарлықтай ыңғайлы емес сияқты. Дұрысы «далалық мәдениет пен өркениет» туралы сөз қозғаған жөн, бұл тек қана көшпелілікті емес, отырықшылықты да, мал шаруашылығын ғана емес, егіншілікті де, қала тұрмысын да бейнелейді. Көшпелілік – далалық шаруашылықтың, өмір мен тұрмыстың бір бөлігі ғана. Қазіргі таңда сақтардың, түркілердің, қазақтардың қоныстары мен қалалары белгілі болып отыр, мұның өзі дефиницияларды нақтылай түсу керек екендігін аңғартады. Қазақстанның ежелгі тарихы жер астында «жатыр». Оның мұрағаты – археологиялық ескерткіштер. Ал бұл тарих пен мәдениеттің өте нәзік «куәсі» және «құжаты». Сондықтан да, археологияның деңгейін сипаттай келе, тарих пен мәдениет, сондай-ақ археология ескерткіштерін де қорғаудың жай-күйін жақсарта түскен абзал. Тәуелсіз Қазақстан парламенті 1992 жылы алғаш рет «Тарихи-мәдени мұраны сақтау және пайдалану туралы» Заңын қабылдады. Оның преамбуласында «Тарихи-мәдени мұра халық тағдырының маңызды куәсі, оның қазіргі және болашақтағы дамуынының негізі мен міндетті жағдайы, бүкіл адамзат өркениетінің құрамдас бөлігі ретінде барлық қауіп қатерден үнемі қорғалуы тиіс. Қазақстан Республикасында мұны қамтамасыз ету өнегелі борыш және осы заң бойынша барлық заңды және жеке тұлғалар үшін міндетті» деп көрсетілген.

Сырдария сағаларында жҥргізілген зерттеулер дамыған қола дәуірінің көптеген тұрақтарын зерделеуге мүмкіндік берді, әсіресе оңтүстік аймақтарда, Іңкәрдария сағаларында андроновтық мәдениетке жататын ескерткіштер көп (бірен-сараны алакөл мәдениетіне, басым бөлігі федоров мәдениетіне жатады). Мұның бәрі федоровтық мәдени құрауыш Солтүстік Түгіскен материалдары үшін жергілікті болған деп топшалауға итермелейді. Маңызы жағынан екінші орында әмірабад құрауышы (компонент) тұрды, ол қыш құмыралар бойынша нақты байқалады. Оның орын алуы Әмударияның төменгі ағысын мекен еткен тұрғындармен кейінгі қола дәуірінде орнатылған байланыстармен де түсіндіруге болады. Солтүстік Түгіскен кесенелерінің архитектурасы мен мәдениеті Орталық Қазақстанның беғазы-дәндібай ескерткіштерімен ұқсас екендігін де жоққа шығаруға болмайды. Бұл жекелеген жоспарлардан, ыдыстардың түрпатынан да байқалады. Солтүстік Түгіскен мәдениетінде оңтүстік әсері де қатты байқалып қалады. Оны шикі кірпіштен тұрғызылған кесенелердің күрделі архитектурасынан да байқатады. Солтүстік Түгіскен кесенелері Қазақстан мен Орта Азия тұрғындары арасында болған күрделі әлеуметтік және этномәдени үрдістерді көрсетеді. Олар өз кезегінде мүліктік және әлеуметтік теңсіздікке алып келген мал шаруашылығының дамуына, артық өнімнің ұлғаюына, айырбас рөлінің артуына байланысты болған еді.

Байпақов Карл Молдахметұлы — Тарих ғылымдарының докторы, профессор

— Сырдария аймағының қыш бұйымдарында, ХІІІ-ХІV ғасырдың екінші жартысында, қызыл ангобпен боялған және ақ ангобқа көк түсті өрнек салынып, сары бояумен жылтыратылған ыдыстар жасау кең етек жая бастаған. Көбіне екі түс кеңінен қолданылып, өрнектердің сызықтары айқын, бояуы қанық болды. Суреттерін ашып көрсету үшін оны қарама-қарсы түсті сызықпен қаптаған өрнектермен геометриялық фигуралар, сондай-ақ бос жерлері нүктелермен, шиыршық, үзік-үзік сызықтармен толтырылып жасалынды. Қызыл ангобпен фонын бояп, оған ақ не ашық түсті бояулармен өрнек салынған, бетін сап-сары реңкті мөлдір шыңылтырмен қаптаған ыдыстар ХІV ғасырға ғана тән хронологиялық қадалық (репер) жәдігер болып табылады. Мұнан кейін де осыған ұқсастары кездескенімен олар тек еліктеу екендігі бірден байқалады.

Отырар, Түркістан қала орындарындағы қазбалардан ХІV-ХV ғасырларға тән ішкі беті өрнектелген кеселер, тостағандар мен шұнғыл табақтар көптеп табылған. Солардың бірі музей қорындағы ӘСММ КК 671 қызыл шыңылтырлы тостаған. Мұндай ыдыстарды тостаған немесе Оңтүстік қазақтары «орта кесе» деп атайды. Өлшемдері бойынша биіктігі — 9,5 см., ернеу диаметрі — 20 см, түбінің диаметрі — 6,5 см. болып келген. Тостағанның пішіні жартылай сфера түрінде дөңгеленіп келген, қабырғалары биік, түбі диск (ортасы ойық) сияқты шеңбер түрінде (астынан көрініс) жасалған. Ішкі беті өрнектеліп сәнделіп шыңылтырланып, сырты өрнексіз болып келген. Ішкі бетіне 2 қатар болып жалпақ күңгірт қоңыр түсті бояумен өсімдік өрнегі түсіріліп, іші сызықшалар мен нүктелерге толтырылып ангобталған.

Ангобпен өрнек салу олардың өрнектеріне бедерлі ою сияқты түр береді. Ыдыстарды шыңылтырмен қаптау — ежелгі өндірістің ең басты технологиялық жетістіктерінің бірі. Шыңылтырлар б.з.д. V-ІV мыңжылдықтарда пайда болған . Шыңылтыр да ангобтың бір түріне жатады, тек ол өте жоғары температурада ыдыстарды күйдірген кезде шынытектес затқа айналады. Шыңылтырларына түрлі металл тотықтарын өте аз мөлшерде қосу арқылы ашық сарғыш (крем түстес), ашық-сұр реңктер берген, алайда, олардың мөлдірлігі сақталып, астындағы түрлі түсті ангобтармен салынған өрнектері анық көрінген. ХV ғасырда қыш ыдыс өндірісінде маңызды өзгерістер болды. Сары түсті шыңылтыр өндірістен шығып қалып, орнына түссіз, мөлдір шыңылтыр кеңінен қолданыла бастайды.

Ә.Егеубаева, “Әзірет Сұлтан” музей-қорығының қор сақтау бөлімінің қызметкері.