Халықаралық энергетикалық саясат тұрғысынан Қазақстанның атом энергетикасы бар елдер клубына кіру туралы шешімі символдық сипатқа ие болуы мүмкін. Жаһандық энергетикалық трансформация жағдайында Атом энергиясы, әсіресе еуропалық көмірден бас тарту және көміртегі бейтараптығына қол жеткізуге деген ұмтылыс аясында өзекті бола түсуде. Қазақстанның осы жолға кіруі оның өңірлік энергетикалық көшбасшы және энергия ресурстарын сенімді жеткізуші ретіндегі ұстанымын нығайтады.

Қазақстан әлемдік ядролық отын нарығындағы өз позициясын күшейте отырып, уран жеткізудің жаһандық тізбегін қамтамасыз етуде маңызды рөл атқара алады. Еліміздің уран қорлары АҚШ пен Қытай сияқты негізгі ойыншылардың назарын аударып отыр және өз атом генерациясын құру қазақстандық уранға деген қызығушылықты арттырады. Бұл өз кезегінде елдің әлемдік аренадағы стратегиялық маңыздылығын күшейтіп, оның жаһандық энергетикалық дипломатиядағы орнын нығайта алады.

Сарапшылар Қазақстанда АЭС салу энергетикалық әртараптандыру бағытындағы қадам ғана емес, сонымен қатар өңірдегі және әлемдегі күштер теңгеріміне әсер ететін маңызды геосаяси шешім екенін түсіндіреді. Технологиялық әріптесті таңдау, қауіпсіздік және экономикалық рентабельділік мәселелері, сондай-ақ Қазақстанның жаһандық энергетикалық жүйедегі рөлі атом электр станциясын салу жобасын елдің ішкі және халықаралық саясатының негізгі элементіне айналдырады.

Климаттың өзгеруі – ең үлкен қауіптің бірі, ал көміртегі шығарындылары бұл үдерісте шешуші рөл атқарады. 2015 жылы Париж келісіміне қол қойылғаннан бастап халықаралық қауымдастық парниктік газ шығарындыларын азайту жолдарын белсенді түрде іздестіріп жатыр. Бүгінде біздің елді қоса алғанда 194 мемлекет көміртегі ізін азайту мақсатында міндеттемелер қабылдаған. Осы тұрғыдан алғанда атом энергетикасының маңызы зор.

Көміртегі көздері

Таяуда «Ranking» порталы АЭС-тің тиімділігі мен ықтимал зиянды тұсын таразылап, халықаралық тәжірибеден сүбелі мысалдар келтіріп, мәлімет жария етті. Оған сүйенсек, энергетика секторының көмірқышқыл газы (CO₂) шығарындылары барлық жаһандық шығарындының 40%-дан астамын құрайды. Бұл оны кли­мат­тың өзгеруімен күрестегі ең өзекті мәселелердің біріне айналдырады. Кө­мір­тегі шығарындыларының негізгі көз­­деріне мыналар жатады:

• Көмір. Көміртекті көп қажет ететін энергия көздерінің бірі, киловатт-сағатына (г/кВт·сағат) 800-1 000 грамм CO₂ шығарындыларын тудырады. Көмір электр энергиясының маңызды көзі болып қала бергенімен, оның қоршаған ортаға кері әсері балама іздеу қажеттілігін тудырады.
• Табиғи газ. Оның көміртегі ізі 400-500 г/кВт сағат болса да, өндіру мен тасымалдау кезінде метанның ағуы климаттың жалпы теріс әсерін арттырады.
• Жаңартылатын энергия көз­дері. Күн, жел энергиясы айтар­лық­тай аз көмір­­­текті қажет етеді, олар­да­ғы шы­ға­­­рын­дылар сәйкесінше 20-50 және 11-12 г/кВт·сағатты құрайды. Де­ген­­мен ауа райына тәуелділік пен ре­зерв­­тік қуаттарды құру қажеттілігі кө­­­мір­­­­­тегі ізін арттыруы мүмкін.
• Атом энергетикасы. Атом электр стан­саларының CO₂ шығарындылары небәрі 5,1-6,4 г/кВт·сағ құрайды, бұл атом энер­гетикасын электр энергиясын өндіру­дің экологиялық таза әдістерінің біріне айналдырады.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, атом энергетикасы жоғары дамыған елдерде көміртегі шығарындыларының көле­­мі айтарлықтай төмен. Электр энер­гиясының шамамен 65%-ы атом электр стан­саларында өндірілетін Фран­­ция таң­­ғаларлық нәтижеге жеткен. Мұнда CO₂ шығарындылары төмен – небәрі 56 г/кВт сағат. 2023 жылы өткен «COP-28» конференциясында 20 ел, соның ішінде АҚШ пен Франция 2050 жылға қарай ядролық қуатты үш есе ұлғайту туралы декларацияға қол қойды. Сондай-ақ Еуропарламент ядролық энергетиканы жасыл энергия таксономиясына қосуға дауыс берді. Бұл Еуропада, тіпті әлемде атом энергетикасын дамытудың жаңа перспективаларын ашады. Ал біздің елде уранның үлкен қоры бар. Сол себепті көміртегі шығарындыларын азайтудың негізгі құралы ретінде атом энергиясын пайдалануға әлеуеті жетеді.

 Әлем тәжірибесі және еліміздің мүмкіндігі

Франция. Көміртегі шығарындыларын азайту мақсатындағы атом энергиясын табысты пайдаланудың жетекші мысалы. Деректерге сәйкес Франция ішкі жалпы өнімі 1970 жылдары орта есеппен жылына 5%-ға өсті, бұл жаңа технологиялар мен энергетикалық шешімдерді енгізуге қарамастан күшті экономикалық өсуді көрсетеді. Сонымен қатар 1970 жылдан бері атом энергиясына көшу мен энергия тиімділігін арттыру нәтижесінде жан басына шаққандағы CO₂ шығарындылары 40%-ға дерлік төмендеді.

АҚШ. «COP-28»-де қол қойылған де­­к­ларацияға сәйкес, бұл ел энергетикалық тәуел­сіздікке қол жеткізу, көміртегі шыға­рын­дыларын азайту мақсатында сала маңызын түсініп, атом энергетикасын дамытуға тағы да назар аударып отыр. Кейінгі онжылдықта америкалық атом энергетикасы әртүрлі қиындыққа тап болды, соның ішінде қолданыстағы реак­торлардың ескіруі мен қоғамдық теріс пікір бар. Дегенмен тұрақты энер­ге­ти­калық болашақтың қажеттілігін сезіну, декар­бонизацияға ұмтылу елдегі атом энер­­гетикасының жаңа көкжиектерін ашады.

АҚШ Энергетика министрлігі (DOE) шағын модульдік реакторлар (SMR) сияқты жаңа технологияларды дамытуға белсенді түрде қолдау көрсетеді. Бұл реакторлар қауіпсіздікті, модульділікті, аймақтың қажеттіліктеріне байланысты икемді түрде орналастыру мүмкіндігін қоса алғанда, бірқатар артықшылықты ұсынады. DOE өз стратегияларының бөлігі ретінде SMR сенімді әрі таза энергиямен қамтамасыз етудің негізгі элементтері бола алатынын атап көрсетеді, бұл әсіресе климат пен тұрақтылық мақсаттарына қол жеткізуде маңызды.

АҚШ тек ядролық генерациялау әлеуетін арттыруға ғана емес, сонымен бірге жаһандық ядролық энергетикадағы көшбасшылықты қалпына келтіруге, сол арқылы энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, халықаралық климаттық міндеттемелерді қолдауға ұмтылады.

Германия. Бұл елдің ядролық энергетикадан толық бас тартуға ұмтылуына қарамастан, осы шешімді көптеген сарап­шы асығыс, сонымен қатар стра­те­гиялық тұрғыдан тиімсіз деп қабыл­дады. 2011 жылы Фукусима апатынан кейін 2022 жылға қарай атом электр стансаларын жабу туралы шешім қабылдады. Оның орнына жел мен күн сияқты жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды белсенді түрде дамыта бастады. Дегенмен энерге­ти­ка­лық стратегияның күрт өзгеруі бірқатар мәселе тудырды. Біріншіден, энергиямен қамтамасыз етудің тұрақтылығы тұр­­ғы­сынан жаңартылатын көздерге көшу қиынға соқты. Жаңартылатын энергия көз­дерінен электр энергиясын өндірудегі уақытша олқылықтар Германияны көмір мен табиғи газға көбірек тәуелді етуге мәжбүр етті, бұл өз кезегінде CO₂ шыға­рын­дыларын арттырды. Өтпелі кезеңнің тиісті жоспарынсыз ядролық энергетиканы кезең-кезеңімен тоқтатуға асығу елді климаттың өзгеруімен күресетін қуатты құ­рал­сыз қалдырды. Атом энергиясы төмен көміртекті әрі тұрақты бола отырып, тұрақты энергетика жүйесіне көшуде шешу­­­­ші рөл атқара алады, бірақ одан бас тарту Германияның көміртегі ізін арттырды.

Оңтүстік Африка (4,4%), Үндістан (3,1%) сияқты ядролық энергияның үлесі аз елдерде CO₂ шығарындылары тіптен көп: тиісінше 707 және 713 г/кВт/сағ. Шыға­­рын­­ды­ларды айтарлықтай азайтар алдында барлық энергетикалық секторды декар­бо­низациялау қажет. Дегенмен қазіргі уа­­­­қыт­та көптеген себепке байланысты электр энергетикасына үлкен назар аударылады:

• Біріншіден, электр энергетикасы – көмір­тексіздендірудің ең оңай сектор­ла­ры­ның бірі, өйткені атом энергиясы сияқты төмен көміртекті нұсқалар бар.
• Екіншіден, электр энергиясы соңғы пайдалану сатысында таза болады, оның екі негізгі артықшылығы бар – қалалық жерлерде ауаның сапасын жақсарту, шығарындыларды орталықтандыру, оларды реттеуді жеңілдету.
• Үшіншіден, электр энергиясын өндіру CO₂ шығарындыларының қарқынды көзі болады. Түпкілікті энергия тұтынудың шамамен 20%-ы ғана электр энергиясы есебінен болса, оның өндірісі энергияға байланысты барлық шығарындының 40%-дан астамына жауап береді.

Төмен көміртекті энергия көздеріне көшу – ең өзекті мәселе. Өйткені еліміздегі парниктік газ шығарындыларын тарату деңгейі өте жоғары – әлемде 2-орындамыз. 2023 жылдың қорытындысында бізде CO₂ шығарындыларының көлемі 821 г/кВт сағат болды. Себебі елдегі электр энергиясының 77%-дан астамы көмір жағатын жылу электр стансаларында (ЖЭС) өндіріледі.

Парниктік газ шығарындыларының бұл көлемін төмен көміртекті энергия көздерін пайдалану арқылы ғана азайтуға мүмкіндік бар. Біздің жағдайда бұл – атом электр стансасын іске қосу.

Қазақстан үшін төмен көміртекті энергия көздеріне көшу барынша өзекті болып табылады. Өйткені ел парниктік газдар шығарындыларының ең көп көлемі бойынша әлемде екінші орынды алады. Себебі елімізде электр энергиясының 77%-дан астамы көмірмен жұмыс істейтін жылу электр станцияларында (ЖЭС) өндіріледі.

Парниктік газдар шығарындыларының мұндай көлемін тек төмен көміртекті энергия көздерін пайдалану арқылы ғана азайтуға болады. Біздің жағдайда бұл атом электр станциясын (АЭС) іске қосу. Бұл үшін Қазақстанда барлық алғышарттар бар. Біріншіден, ел табиғи уранның барланған қоры бойынша әлемде екінші орында және жыл сайын әлемдік атом энергетикасының қажеттілігінің 40%-ға жуығын жаба отырып, уран өндіру саласында көшбасшы орында. Әлемдегі кемінде әрбір үшінші ядролық реактор қазақстандық уранмен жұмыс істейді деген ұқсастық келтіруге болады.
Барлық факторларды ескере отырып, атом энергетикасы климаттың өзгеруімен күресу және көміртегі шығарындыларын азайту үшін маңызды құрал болып табылады. Елімізде жаңа атом электр станцияларын салу CO ₂ шығарындыларын қысқартып қана қоймай, энергетикалық қауіпсіздікті, экономикалық өсуді және халықтың өмір сүру сапасын жақсартуды қамтамасыз етеді.

Атом энергетикасының қарқынды дамуын жаһандық жылынуға қарсы күрес құралдарының бірі деп санауға болады. Мысалы, сарапшылардың пікірінше, Еуропадағы Атом станциялары жыл сайын шамамен 700 миллион тонна СО2 шығарудан аулақ болады. Ресейдің жұмыс істеп тұрған атом электр станциялары жыл сайын атмосфераға шамамен 210 миллион тонна көмірқышқыл газының шығуына жол бермейді. Осылайша, атом энергетикасы электр генерациясының қуатты негізгі көзі бола отырып, декарбонизацияға ықпал етеді.

Атом электр станциясы-бұл электр энергиясын өндіруге арналған қажетті ғимараттар, жүйелер, құрылғылар, жабдықтар мен құрылыстар кешені. Станция отыны ретінде уран-235 пайдаланады. Ядролық реактордың болуы атом электр станцияларын басқа электр станцияларынан ажыратады.

«Кеңес» мүгедектер қоғамдық бірлестігінің негізін қалаушы, дамуында қиындықтары бар балаларды кешенді сүйемелдеу моделінің авторы Майра Сүлеева Түркістан қаласына арнайы іссапармен келді. «№6 арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету орталығы» КММ-нің жұмыс барысымен танысқан Майра Сүлеева ұжым мүшелеріне мүмкіндігі шектеулі азаматтардың игілігі үшін қызмет етуіне тілектестік білдірді.

Саналы ғұмырын мүгедектігі бар азаматтардың сауығуы мен қолайлы жағдай жасауға арнаған білікті маман қызмет көрсетуде жаңа нысанның мүмкіндігі жоғары екендігін атап өтті. Облыстық жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар басқармасының басшысы Әсия Темірбаева оңалту орталығы қазан айының соңында пайдалануға берілетіндігін айтты.

«Оңалту орталығы 18 жастан асқан мүгедектігі бар адамдарға жартылай стационарлық жағдайда қызмет көрсетеді. Біздің міндет – мүмкіндігі шектеулі азаматтарға қызмет көрсету. Сауықтыру орталығында медициналық, педагогикалық еңбекке баулу және т.б бағыттарда бір мезетте 200 азаматқа қызмет көрсетілетін болады. Ғимаратты толыққанды материалдық-техникалық базамен жабдықталу бойынша жұмыстар атқарылуда», — деді Әсия Құралқызы.

«Кеңес» орталығының әдіскері, педагогика (дефектология) магистрі Татьяна Цифутина оңалту орталығының қызметкерлерімен тәжірибе алмасуға дайын екендігіне тоқталды. Алматы қаласынан арнайы келген қонақтар сондай-ақ 50 орындық мүгедек балаларға арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету орталығының құрылыс барысымен танысты.

Орталықтың құрылыс жұмыстары 2024 жылдың соңына дейін аяқталып, 2025 жылдың I тоқсанында пайдалануға беріледі деп күтілуде. Жаңа орталық ғимаратына Төлеби ауданы, Тасарық ауылында орналасқан тірек-қимыл аппараты бұзылған балаларға арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсететін «№ 4 Тасарық арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету орталығы» КММ-ні орналастыру (көшіру) жоспарлануда.

Спорт – елдің мерейін асырып, абыройын тасытатын сала. Қазіргі таңда әлемдік спортта бәсекелестік өте жоғары. Ал мұндай жарыстарда жүлделі орындарға ие болу үшін спортшыларымыздың денсаулығы мықты болуы қажет. Ол үшін Түркістан қаласында «облыстық дәрігерлік дене-тәрбиесі диспансері» қажырлы еңбек етіп келеді. Диспансерлік орталық ұжымы спортшылардың спорттық жарыстарға қатысуы үшін медициналық тексеру және емдеу жұмыстарын жүргізеді.

Диспансерлік орталық Түркістан облысына қарасты 72 спорт мектебінің, оның ішінде жоғары жетістіктерге ие болып отырған ҚР Ұлттық құрама командаларының спортшыларын тереңдетілген медициналық тексеруден өткізеді. Сондай-ақ, Түркістан облыстық спорт басқармасының ұйымдастыруымен өтетін түрлі жарыстарда алғашқы медициналық қызмет көрсетеді.

«Диспансер алғашқы медициналық жәрдем көрсету үшін барлық дәрі-дәрмек және антисептикалық құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілген. Оған қоса спорттық медицина бөлімінде 10 білікті дәрігер, 20 мейіргер, хирург, травматолог, офтальмолог, оториноларинголог, стоматолог, кардиолог мамандар спортшылардың денсаулығын тексереді. Мекемеде тұрғындарды ақылы түрде медицаналық тексеруден өткізу мен дәрігерлерден кеңес алу бойынша да қызмет алу қарастырылған», — деді Түркістан облыстық дәрігерлік дене-тәрбиесі диспансері МКҚК директоры Дәулет Жүнісов.

Диспансер соңғы үлгідегі озық медициналық технологиялармен жабдықталған. Заманауи диагностикалық және емдеу әдістерін қолдана отырып, спортшыларға жоғары сапалы қызмет көрсетіледі. Өңірлік диспансердің еліміздің спорт саласын дамытуда қосар үлесі мол.

АЭС не үшін қажет десеңіз, ол еліміздің өркениетті елдер қатарына қосылып, электр жарығына тәуелсіз өмір сүруіміз үшін қажет. Атап айтқанда, АЭС-тің арқасында ең алдымен, тасымалданатын жарықтан құтылып, өзімізде өндірілген жарыққа қол жеткіземіз. Ал, пайдасына келсек, еліміздің барлық аймағын энергиямен қамту деңгейі артады деп есептейміз. Тағы бір пайдасы, АЭС қуаттылығына қарай белгілі бір мемлекеттің белгілі бір аумағындағы халықтың, өнеркәсіптердің тұрақты, ұзақ мерзімді энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Электр энергиясының импортына деген тәуелділікті азайтады. Жергілікті халықты жұмыспен қамту көрсеткіші артып, еліміздің ғылыми тәжірибелік базасы көтеріледі.
Ақиқатына үңілсек, АЭС-тер қазіргі таңдағы электр энергиясының маңызды көзі болып табылады. Олар көмірқышқыл газының барынша аз шығарындыларымен электр энергиясын өндірудің айтарлықтай көлемін қамтамасыз ете отырып, көптеген елдердің энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде шешуші рөл атқарады. Әлемде таза, жасыл энергия көзі атом энергиясы болып саналады. Дамыған елдер бұған әлдеқашан көз жеткізген. «Ел өміріндегі әрбір маңызды қадам жұртшылықпен бірлесіп жасалуға тиіс» деп Мемлекет басшысы атап өткеніндей, осынау кең ауқымды жалпыұлттық диалогтың тағы бір айқын көрінісі саналатын референдум алдында азаматтарымыз жан-жақты ойланып, салмақты шешім қабылдайды деген сенімдемін.

Талғат ИСХАҚОВ – жеке кәсіпкер

Елімізде АЭС салуға қатысты түрлі пікірлер айтылып жүр. Соның ішінде бұл бастаманы Семей полигонымен салыстырып жатқандар да бар. Ядролық отынды қару ретінде пайдалану мен бейбіт мақсатта қолдану – бір-бірімен мүлде үйлеспейтін түсініктер. Сондықтан, тұрғындардың радиациядан зардап шегу қатері жоқ екенін айтуға тиіспіз.
Енді біреулер Чернобыль мен Фукусима апаттарын мысалға келтіреді. Біріншіден, Чернобыль АЭС-ы 1977 жылы салынған болса, Фукусима стансасы 1971 жылы іске қосылған. Олар сол кездегі ең мықты технологиялармен салынған бірінші буындағы реакторлар болатын. Қазір дәуір басқа, технология содан бергі кезеңде қарыштап дамыды. Бізде салынатыны ІІІ және ІІІ+ буындағы реакторлар болады. Екіншіден, Чернобыльдегі апат адам салғырттығынан орын алса, Фукусимадағы апат мұхиттағы цунамидің салдарынан болды.
Жаңа буын стансалар 9,2 баллдық жер сілкінісіне төтеп бере алатындай боп салынады. Атом стансаларының салынуы МАГАТЭ – Атом энергиясы жөніндегі Халықаралық агенттіктің тікелей қадағалауымен іске асады. Жобасы, салынуы, іске қосылуы және жұмыс істеп тұруы – түгелдей халықаралық мамандардың бақылауында болады.

Алтынсары ҮМБЕТӘЛИЕВ — «AMANAT» партиясы Түркістан облыстық филиалының төрағасы, облыстық мәслихат депутаты

Экономика мен энергетика саласы әртүрлі сала болғанымен, бір-біріне тәуелді. Экономиканы энергетикасыз, энергетиканы экнономикасыз елестету қиын. Яғни, энергетика дамымаса, экономикада да алға жылжу болмайды. Қуат көзі бір сағатқа өшсе, бірнеше сала зардап шегеді. Сондықтан бүгінде адамзат энергетикаға өте тәуелді. Экономикамыз гүлденіп, алға бассын десек, бірінші кезекте энергетика саласын дамыту керек. Өйткені алдымызда энергия жетіспеушілігі сынды әлемдік мәселе күн тәртібінен түспей келеді. осы мәселені шешудің бір жолы – ғылым жетістігі саналатын АЭС салу екенін дамыған мемлекеттер әлдеқашан мойындаған.

2050 жылға қарай барлық әлем елдерінің АЭС-інен өндірілетін электр энергиясы 792 ГВт-қа дейін өседі деген болжам бар. Бұл қазіргі қажеттіліктен 2 есе көп. Ал АЭС – базалық генерацияның экологиялық ең таза түрі. Атом электр стансасынан экология еш зардап шекпейді. Олар көміртексіз энергияның негізгі құрамдас бөлігі. Сондықтан экология зардап шекпейді. Керісінше, бұл электр орталығы парниктік газдың әсерін азайтуға көмектеседі. Мәселен, қуаттылығы 1 000 МВт болатын атом электр стансасын жыл сайын пайдаланса да, парниктік газдар шығыны 8 миллион тоннаға азайып отырады. Атом электр стансалары көмір немесе табиғи газ қондырғыларына қарағанда отынды әлдеқайда аз тұтынады, бұл көміртегі бейтараптығы мақсаттарына қол жеткізуге көмектеседі. Оның үстіне ол сарқылмас қуат көзі.
Атом энергиясы – қазіргі жаһандық жылынумен күресу құралдарының да негізі. Мысалы, Еуропадағы атом электр стансалары жыл сайын 700 миллион тонна СО2 шығарындыларының алдын алады.