Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Әділетті Қазақстан: заң мен тәртіп, экономикалық өсім, қоғамдық оптимизм» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Ұлт саулығын нығайту үшін кешенді шараларды қолға алып, халықты әлеуметтік қолдау жүйесін жаңғырту керек»- деген болатын. Президент тапсырмасына сәйкес, Сауран ауданында қос медициналық нысан пайдалануға берілді. Шаға ауылдық округі, Шаға елді мекенінде фелдьшерлік акушерлік бекеттің салтанатты ашылу рәсімі болып өтті.

Шараға Түркістан облыстық денсаулық сақтау басқармасының басшысы Асхан Байдуалиев, аудандық емхананың бас дәрігері Бахыт Стамқұлов, ауыл ақсақалдары мен тұрғындары қатысты. Медицинанлық нысанның ашылуына қатысқан ауыл тұрғындары облыс, аудан басшылығына өз тараптарынан алғыстарын білдіріп, игі тілектерін жеткізді.

Сондай-ақ, ауданға қарасты Оранғай ауылдық округі, Бостандық елді мекенінде де фельдшерлік акушерлік бекеттің салтанатты ашылу рәсімі болып өтті. Қос нысанның ашылуы аудан тұрғындарын ерекше қуанышқа бөлеп, емдік шараларды енді облыс орталығына барып қабылдамай-ақ, өз ауылдарында алуға мүмкіндік туғанына ризашылығын білдірді.

Адамзат денсаулығын сақтаудың басты шарты — дұрыс тамақтану. Сондықтан тамақтануға ерекше көңіл бөлген жөн. Тамақтың құрамының құндылығы басты назарда болғаны дұрыс. Тиімді, дұрыс тамақтану денсаулықты сақтауға, организмнің қалыпты өсуі мен дамуына, жұмыс қабілетінің жоғарылауына және организмнің қоршаған ортаның әртүрлі жағымсыз әсеріне қарсылығын күшейтуге ықпалын тигізеді. Әсіресе, «Ұрпақ денсаулығы – ұлттың саулығы»- демекші, дені сау ұрпақ қалыптастыру үшін – оны назардан тыс қалдыруға болмайды.

Дәл осы мақсатта, Жетісай аудандық санитариялық-эпидемиологиялық бақылау басқармасының мамандары «Қоғамдық тамақтану обьектілеріне қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар» санитариялық қағидаларын бекіту туралы » ҚР ДСМ -нің 2022 жылғы 17 ақпандағы N ҚР ДСМ-16 бұйрығына өзгеріс енгізу туралы ҚР ДСМ-нің м.а 2023 жылғы 4 сәуірдегі N 58 бұйрығы мектеп асханасындағы астан уланудың алдын алу мәселесі бойынша» аудандағы білім ордаларының асхана қызметкерлері арасында семинар өткізуде.

« — Жалпы мектеп оқушыларының дұрыс тамақтануы мен денсаулығы, олардың дұрыс өсіп жетілуі бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Күнделікті тамақтың сапасы мен берілу мөлшері мектептік құрылған бақылау топтары мен мектеп медбикесі тарапынан бақылауға алынғануы тиіс. Сонымен қатар тамақтың сапасын анықтап отыру мақсатында бракераждық комиссия құрамы құрылған. Комиссия құрамындағылар айына екі рет асхана тамағының сапасын тексереді және тексеру нәтижесінде акт толтырылады. Айына бір рет тамақтану мен тамақ пісіру орнына тазалық жасалынып, дезинфекцияланып отыру көзделіп, іске асуы керек. Мектеп асханасында ұсынылатын тағамдардың сапасы нормативке сай, ыстық тағамдар түрі күнделікті өзгеріп отыруына назар аударыңыздар. Мектеп оқушыларын таза ауыз сумен қамтамасыз ету міндетті. Оқушыларға мектеп асханасынан қайнатылған су тұтынылу тиіс. Дұрыс тамақтану бойынша, айтылған ережелерді орындай білген адамдардың ғана денсаулығы берік бола алады. Сондықтан да дұрыс тамақтану — әр адамның болашағы және ұрпақ денсаулығы – ұлттың саулығы екенін ұмытпаған жөн.» — деді мамандар.

Расында дұрыс тамақтану адамның өмірлік қажеттігі және денсаулық кепілі. Ас-адамның арқауы, ағза дене жүктемесінде ғана емес, тыныштық жағдайында да шығындайтын қуат көзі. Дұрыс тамақтану жүрек-қантамыр, асқазан-ішек жолдары, қантдиабеті, остеопороз, онкологиялық аурулардың алдыналу үшін, сыртқы орта әсеріне қарсы тұру үшін, ағзаның жұмысқа қабілеттілігін арттыру үшін, белсенді ұзақ өмір сүру үшін қажет. Салауатты тамақтану және жоғары дене белсенділігі, спорт пен шұғылдану, күйзеліс пен күресе білу, темекіден, ішімдіктен бас тарту жолымен салауатты өмір салтын ұстану арқылы аурулардың алдын алып, денсаулықты және тартымды келбетті сақтап, сұлу да сымбатты, тәні мен жаныжас, белсенді болып жүруіңізге болады.

Жетісай ауданы санитариялық-эпидемиологиялық бақылау басқармасының мамандары мен аудандық аурухана дәрігерлері аймақтағы бірқатар мекемелер мен үкіметтік емес ұйымдарда және денсаулық сақтау мекемелерінде адам папилломасы вирусына қарсы вакцинациянының маңыздылығы жайында түсіндірме жұмыстарын жүргізіп келеді. Осындай маңызды кездесудің бірі «Алпамыс батыр» жалпы білім беретін мектебінде ұйымдастырылды. Яғни, мамандар мекеме психологы мен педагогтарына ҚР Денсаулық сақтау министрлігі Бас санитариялық дәрігерінің «2024 жылғы 17 қыркүйектегі №11 » Қазақстан Республикасында адам папилломасы вирусына қарсы вакцинацияны ұйымдастыру және жүргізу туралы» қаулысы негізінде түсіндірме жұмыстары жүргізді.

Адам папиллома вирусы – 200-ге жуық түрді қамтитын тұқымдас вирустарға жатады. Кейбіреулері адам денсаулығына салыстырмалы түрде қауіпсіз, басқалары онкологиялық процестің дамуын белсендіре алады. Адам папиллома вирусы сыртқы жыныс мүшелерінің аурулары арасында ең көп таралған және агрессивті патология. Вирус көмей мен ауыз қуысының, тік ішектің, вульваның және қынаптың, жатыр мойнының қатерлі ісігінің дамуын қоздырады. Адам папиллома вирусын жұқтырған кезде пайда болатын аурулар: Жыныс сүйелдерінің пайда болуы; Тыныс алу жолдарының папилломатозының дамуы; Ісік процесінің дамуымен жыныс мүшелерінің зақымдануы. Көптеген адамдар аурудың клиникалық көрінісінсіз патогенді тасымалдаушы бола алады. Адам папиллома вирусы адам өмірінде қайталап жұқтыруы да мүмкін. Өйткені адам папиллома вирусы инфекциясынан айыққандардың барлығында вирусқа төзімділік қалыптаса бермейді.

Ал, оның жұғу жолдарына тоқталсақ. Адам папиллома вирусы тұрмыстық байланыс, жыныстық қатынас және вертикальды жолмен беріледі. Жұқтырған кезде вирус эпителий жасушаларына еніп, бөліну процесін бұзумен әртүрлі аурулардың дамуын белсендіреді. Негізінен, вирус несеп-жыныс жүйесінің органдарына және аноректалды аймаққа әсер етеді. Әйелдер мен еркектер патогенді бірдей жұқтырады. Негізгі берілу жолы – жыныстық қатынас. Әдетте, адам папиллома вирусы алғашқы жыныстық қатынастан кейін жұғады, бірақ инфекцияның басқа жұғу жолдары да анықталған. Мысалы, вертикалды жолы – адам папиллома вирусы жұқтырған әйелдің босану жолы арқылы өту кезінде туылған нәрестеге жұғуы мүмкін.

« — Жоғары онкогендік қауіпті адам папиллома вирусын жұқтыру ол жұқтыратын жасушаларда өзгерістер (обыралды зақымданулар) тудыруы және обырды тудыруы мүмкін. Адам папиллома вирусына жиі әсер ететін анатомиялық аймақ жатыр мойны болғандықтан, осы ағзаның онкологиялық аурулары біздің әйелдердің өмірі мен денсаулығына қауіп төндіреді. Қазақстанда жыл сайын жатыр мойны обырының 1900-ге жуық жаңа жағдайы тіркеледі, бұл аурудан 600-ден астам әйел қайтыс болады. Жатыр мойны обыры 25 пен 44 жас аралығындағы әйелдерде жиі кездесетін онкопатологиялардың арасында 2-ші орында тұр. Бүгінгі таңда адам папиллома вирусының емі жоқ, алдын алудың жалғыз әдісі – вакцинациялау. Жатыр мойны обырының дамуы әйелдің адам папиллома вирусын жұқтыруына байланысты екендігі ғылыми дәлелденген. Обыралды аурулар сирек симптомдармен бірге жүретіндіктен, адам папиллома вирусына қарсы вакцинациялау жүргізілген болса да жатыр мойны обырына үнемі скрининг жүргізу маңызды.» — дейді мамандар.

Дәрігерлер профилактикалық егулерден кейін аз уақыттың ішінде организмнің жеңіл реакциясы болуы мүмкін екенін ескертеді. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының деректері бойынша, әлемде адам папиллома вирусына қарсы вакциналардың 270 миллион дозасын қолдану жағымсыз реакциялар тудырмады. Қарсы көрсетілімдерге келетін болсақ, өндірушінің нұсқауларына сәйкес адам папиллома вирусына қарсы вакцинаны енгізуге келесі қарсы көрсетілімдер анықталды. Біріншісі әсер етуші заттарға немесе вакцина құрамына кіретін кез келген қосалқы заттарға жоғары сезімталдық, одан кейін вакцинаны алдыңғы енгізуге анамнезінде анафилактикалық реакция, сондай-ақ жіті инфекциялық ауру немесе орташа немесе ауыр дәрежедегі созылмалы аурудың өршуі, дене температурасының 38 °С жоғары көтерілуі, сонымен қатар 9 жасқа дейінгі балалар, яғни вакцинаны қолдану 9 жасқа дейінгі балаларда зерделенбеген.

Адам папиллома вирусына қарсы вакцинациялау үшін төрт валентті вакцина қолданылады. Жалпы, адам папиллома вирусы қарсы вакциналарда тірі вирустар жоқ, қарсы вакцинаның құрамында иммунды белсенді ететін жекелеген вирус ақуыздары пайдаланылады, вакцина ауру тудырмайды. Бүкіл әлемде адам папиллома вирусына қарсы алты вакцина қолданылады. Олардың барлығы жиі жатыр мойны обырын тудыратын адам папиллома вирусына жоғары қауіпті 16 және 18 типтерінен қорғайды.

« — Көп жағдайда адам папиллома вирусы инфекциясын емдеудің қажеті жоқ. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметінше, адамдардың 90%-інің иммунитеті екі жыл ішінде инфекциямен өздігінен күреседі. Алайда жыныстық қатынаста жаңа серіктес пайда болса, АПВ қайтадан жұғуы мүмкін, сондықтан сақтану әрдайым маңызды. Дәрігерлердің айтуынша, адам папиллома вирусы – «өте қу». Адам папиллома вирусы түрлерінің көбінде симптомдары байқалмайды және вирус денсаулыққа еш кесірін тигізбеуі мүмкін. Сол үшін тұрақты түрде скринингтен өтіп отыру керек. Адам папиллома вирусы инфекциясының 100-ден астам серотипі бар, оның 15-і қатерлі ісікке себеп болып жатады. Жоғарыда атап өткеніміздей, адам папиллома вирусы серотиптерінің көпшілігі 1-2 жыл ішінде өздігінен жазылып кетеді, ал қатерлі ісік тудыруы мүмкін серотиптер ағзада көпке дейін сақталып, қатерлі ауруларға себеп болуы ықтимал. Онкогенді адам папиллома вирусы – инфекцияның қатерлі ісік пайда болуы мүмкін түрі. Онкогенді емес адам папиллома вирусы – бұл инфекцияның қатерлі ісік тудырмайтын түрі. Дегенмен оның салдарынан адам терісіне түрлі формадағы сүйел шығуы мүмкін.» — дейді дәрігерлер.

Жатыр мойны обырын анықтайтын скрининг – дені сау әйелдерді тексеруге арналған бағдарлама. Акушер-гинеколог дәрігерлердің сөзінше, көпшілігі скрининг тек басталып кеткен қатерлі ісік ауруын анықтай алады деп ойлайды, алайда бұл – қате пікір. Дәл осы анализ арқылы нормадан ауытқыған жасушаларды (жатыр мойны дисплазиясы немесе басқаша айтқанда, қатерлі ісіктің бастамасы) анықтауға болады. Бұл дер кезінде анықталса, оны емдеуге болады және қатерлі ісіктің алдын алуға болады. Өйткені жатыр мойны обыры бірден емес, ондаған жылдар бойы дамиды. Қазақстанда жатыр мойны обырының ұлттық скрининг бағдарламасы бар және 30-70 жас аралығындағы әйелдің бәрі төрт жыл сайын тегін тексеруден өте алады. Cкринингке 30, 34, 38, 42, 46, 50, 54, 58, 62, 66, 70 жастағы әйелдер шақырылады. Скринингтен өту үшін өзіңіз тіркелген емханаға хабарласуыңыз керек, онда арнайы щетка көмегімен әйелдің жатыр мойнынан жағынды алады, содан кейін оны зертханаға жібереді. Бұл ауырсындырмай жасалатын процедура және оның ұзақтығы 5 минуттан аспайды. Талдау нәтижелері шамамен бірнеше апта ішінде дайын болады. Дәрігер тұрақты скрининг кезінде жатыр мойнының сол кездегі күйін тексереді және бұл жатыр мойны обырының асқынып кетпеуі үшін дер кезінде емдеуді бастауға көмектеседі. 30 жасқа дейінгі әйелдер де жатыр мойны обырының бар-жоғын тексере алады. Алайда бұл мемлекет тарапынан төленбейді. Кейбір елде бұл тексеруді 21 жастан бастау туралы бастама көтерілген. 21-25 жаста тек цитологиялық анализден (ПАП-тест) өту ұсынылады, ал 25 жастан асқанда АПВ сынамасын қосуға болады.

Жатыр мойны қатерлі ісігі – жатыр мойнының эпителийінде пайда болатын қатерлі ісік. Бұл дерт қазақстандық әйелдер арасында сүт безі обырынан кейінгі ең көп таралған онкология ауруы болып есептеледі. Жатыр мойны ісігі әдетте өте баяу дамиды. Адамда қатерлі ісік пайда болғанға дейін оның жатыр мойнының жасушалары бірқатар өзгеріске ұшырайды. Жасушалар қалыпты жағдайдан өзгеріске ұшыраса, бұл «дисплазия» деп аталады. Жатыр мойны қатерлігі ісігі дүниежүзі бойынша әйелдер арасында жиі кездесетін онкология аурулары ішінде төртінші тұр. Мысалы, 2020 жылы дүниежүзінде шамамен 604 000 науқаста жатыр мойны қатерлі ісігі болса, оның 342 000-і ауру салдарынан қайтыс болған. Сонымен қатар тек 2013 жылдан бері Қазақстанда жатыр мойны ісігі 4 359 әйелдің өліміне себеп болған.

Қазіргі таңда адам папиллома вирусына қарсы екпе 130-дан астам елде қолданылады. Ал оның ішіндегі 86 мемлекетте екпе тек қыздарға емес, ұлдарға да салынады. Себебі инфекция ұлдардың да жыныс мүшесі, анус, ауыз, жұтқыншақ, көмей қатерлі ісіктеріне шалдығуына себеп болуы ықтимал. АПВ вакцинасы көбіне 9-14 жаста салынады.

« — Адам папиллома вирусы көпшілігі ойлайтындай жыныстық жолмен ғана емес, жай ғана адам денесімен тығыз қатынас кезінде де жұғуы мүмкін. Ал осы күні Қазақстанда адам папиллома вирусына қарсы вакцинация қажет екеніне көзіміз жетіп отыр және бұл бағытта жүйелі жұмыстар басталып кетті. Бұл екпені, ең дұрысы, жыныстық өмір басталғанға дейін салу керек. Неге десеңіз, статистика адам шошырлық — дүниежүзінде әрбір жетінші адам қатерлі ісіктен өледі. Бұл ЖИТС, туберкулез және безгектен көз жұмғандардан да көп. Хаттама бойынша вакцинация 9 жастан 12 жасқа дейін жүргізіледі. Вакцинация үшін бұл жастың таңдалуының басты себебі – вакцина алғашқы жыныстық қатынасқа дейін салынуы керек. Вакцина тегін салынады, бірақ ата-анасының келісімі керек. Егер ата-анасы балаға екпе салуға рұқсат бермесе, қыз кәмелет жасына толғанда, екпені өзі салдыра алады», — дейді мамандар.

Дұрыс тамақтану — денсаулық кепілі. Адамзат денсаулығын сақтаудың басты шарты да дұрыс тамақтану болып табылады. Кез келген жағдайда күнделікті тамақтануға ерекше көңіл бөліп, тамақ құрамының құндылығына назар аударған жөн. Тиімді де, дұрыс тамақтану денсаулықты сақтауға, ағзаның қалыпты өсуі мен дамуына, жұмыс қабілетінің жоғарылауына және ағзаның қоршаған ортаның әртүрлі жағымсыз әсеріне қарсылығын күшейтуге ықпалын тигізеді. Тағам – адамға қажетті дәрумендік заттар мен энергия көзі. Пайдалы және сапалы тағамды тұтыну, бас миының және өсіп келе жатқан ағзаның дамуына аса маңызды. Сондықтан тағамды дұрыс дайындау мен жас ұрпаққа сапалы өнім беру өте маңызды. Ал, дұрыс тамақтанбау салдары бала мінезіне әсер етеді, мұны әрбір адам білгені жөн. Яғни, ұлт саулығы басты назарда болуы тиіс. Тиісінше осы мақсатта Жетісай аудандық санитариялық-эпидемиологиялық бақылау басқармасының мамандары Асықата өңірінің мектеп асханаларының кәсіпкерлері мен аспаздары арасында «Қоғамдық тамақтану обьектілеріне қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар», «Тамақтан уланудың алдын алу» және “Жіті ішек инфекциясының алдын алу” туралы түсіндірме жұмысын жүргізіп, санитариялық қағидаларына сәйкес семинар өткізді.

«- Сальмонеллез, дизентерия, стафилококкты токсикоинфекция, колиэнтерит, сондай-ақ энтеровирустық инфекциялар сияқты аурулардың қоздырғыштары олардың барлығы жедел ішек инфекцияларына жатады, адам ағзасына ауыз арқылы еніп, адам ішегінде көбейеді. Жедел ішек инфекциялары мен тамақтан улану зиянды микроорганизмдерді дұрыс сақтамаған және пісірмеген кезде оңай жұқтыратын бірқатар тағамдарды жеген кезде пайда болуы мүмкін. Барлық тамақ өнімдерін жабық, таза ыдыста, тез бұзылатындарды — рұқсат етілген мерзімде тоңазытқышта сақтау керек. Дайын тағамдарды шикі тағамдардан бөлек сақтау қажет.Тамақтан уланудың алдын алу үшін алдын алудың негізгі шараларын ұмытпаған дұрыс. Ол үшін қауіпсіз тағамдарды таңдау керек. Мысалы, әрқашан шикі сүтті емес, пастерленген сүтті сатып алу керек. Рұқсат етілмеген сауда орындарында азық-түлік сатып алу әсіресе қауіпті. Өнімнің жарамдылық мерзімін, қаптаманың тұтастығын әрқашан тексеру маңызды. Әсіресе асхана аспаздарына айтарымыз тамақты мұқият дайындаңыз. Көптеген шикі тағамдар, негізінен құс еті, ет және шикі сүт, көбінесе қоздырғыштармен себіледі. Дұрыс термиялық өңдеу кезінде бактериялар әдетте жойылады.Азық-түлік өнімдерін дұрыс сақтаңыз. Шикі және дайын өнімдерді бірге сақтауға жол бермеңіз.Мұқият дайындалған тағамды алдын ала қыздырыңыз. Бұл сақтау процесінде тағамда көбейген микроорганизмдерден қорғаудың ең жақсы шарасы, негізі тоңазытқышта сақтау микробтардың өсуін тежейді, бірақ оларды жоймайды. Тамақты дайындамас бұрын қолыңызды мұқият жуыңыз.Тағамды жәндіктерден, кеміргіштерден және басқа жануарлардан қорғалған күйде сақтаңыз.Таза суды пайдаланыңыз. Таза су ішу үшін де, тамақ дайындау үшін де өте маңызды. Егер сіз судың сапасына күмәндансаңыз, оны тағамға қоспас бұрын немесе ішер алдында қайнатыңыз.Құрамында қауіпті бактериялар бар топырақ қалдықтарын кетіру үшін жемістерді, жидектерді және көкөністерді жемес бұрын мұқият жуыңыз, яғни жақсырақ қайнатылған сумен жуу маңызды. Осы қарапайым ережелерді сақтау денсаулыққа қатысты көптеген мәселелерден аулақ болуға, жеке гигиенаны сақтамауға және сапасыз тамақ өнімдерін жеуге байланысты тамақтан уланудан және жіті ішек инфекцияларынан аулақ болуға көмектеседі.» — деді мамандар

Сонымен қатар, жетісай аудандық санитариялық-эпидемиологиялық бақылау басқармасының мамандары «Атамекен» ҰК палатасы Жетісай аудандық филиалының ғимаратында мектеп асханаларының кәсіпкерлері мен аспаздар арасында аталған тақырыпта басқосу өткізіп, тиісті кеңестерін айтты. Семинар кеңеске Жетісай аудандық кәсіпкерлік бөлімінің, Жетісай аудандық білім бөлімінің қызметкерлері мен емхана  мамандары да қатысты. Басты мәселе, қоғамдық тамақтану обьектілеріне қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптарды сақтау, сапалы тағам – адам денсаулығының кепілі екендігін дәріптеу болды. Себебі, ауру астан болатынын және дұрыс тамақтанбау, дұрыс әзірленбеген тағамды тұтыну адамды әр түрлі дертке шалдықтыруы мүмкін.

Яғни, тамақтан улану дегеніміз бұл, табиғаты микробты және микробсыз болып бөлінетін ластанған тағамдарды қолдану  салдарынан пайда болатын, қарым қатынас арқылы жұқпайтын ауру. Тамақтан улану — бұл әдетте ас қорыту бұзылыстарымен бірге жүретін ауру. Әр түрлі микроорганизмдердің, көбінесе бактериялардың ағзаға тағаммен бірге түсуі оның себебі болуы мүмкін. Жедел ішек инфекциясы — ас қорыту жолдарын зақымдайтын инфекциялық аурулар тобына жатады. Жалпы профилактикалық іс-шаралар үш ережеге негізделгенін айта кету керек. Олар: бактериялармен жұқтырылуының алдын алу, оған жеке гигиена ережелерін сақтау арқылы қол жеткізіледі. Сондай-ақ, бактериялардың көбеюінің алдын алу, яғни тез бұзылатын тамақ өнімдерін сақтаудың температуралық жағдайларын қамтамасыз етуге назар аудару керек. Үшіншісі бактерияларды жою және олардың токсиндерін жою болып табылады.

« — Сатып алу кезінде өнімнің шығарылу күні мен сақтау мерзімін, қаптаманың тұтастығын тексеріңіз. Есіңізде болсын, тамақтан уланудың алдын алу үшін тамақ дайындау кезінде гигиена қағидаларын және тағамды дұрыс сақтау әдісін білу қажет. Тағамның түсіне, иісіне және дәміне назар аударыңыз. Өнімнің консистенциясының өзгеруі мен оның бетінде шырыштың пайда болуы оның бүлінгендігінің белгісі болуы мүмкін. Көгерген тағамдарды, бүлінген көкөністер мен жемістерді, ісінген консерві банкасы мен пакеттегі шырындарды  немесе ашыған сүт өнімдерін өкінбестен тастаңыз. Пісірілген тағамдарды тоңазытқышта 24 сағаттан артық сақтауға болмайды; белгісіз адамдардан белгіленбеген сауда орындарында тамақ өнімдерін сатып алмаңыз, әсіресе бұл тез бұзылатын тамақ өнімдеріне қатысты: сүт, сүзбе, қаймақ; үйде дайындалған кез келген тамақ өнімдері; тез бұзылатын тағамдар мен дайын салаттарды бөлме температурасында 2 сағаттан артық сақтамаңыз, себебі бұл бактериялар мен токсиндердің жиналуына әкелуі мүмкін.» — деді басқарма мамандары.

Расында тамақтану адамның өмірлік қажеттігі және денсаулық кепілі. Ас-адамның арқауы, ағза дене жүктемесінде ғана емес, тыныштық жағдайында да шығындайтын қуат көзі. Ас ішу адам жасушалары мен тіндерді жаңартуға мүмкіндік береді. Өсіп келе жатқан жас ағзаның денсаулығы мен дұрыс өсуіне дұрыс тамақтанудың рөлі зор екендігін насихаттайтын кездесулер Жетісай ауданында жиі ұйымдастырылып тұрады.

Оқушылар арасында “Салауатты өмір салтын насихаттау” мақсатында Жетісай аудандық орталық ауруханасының генеколог дәрігері Н.Алиеваның қатысуымен семинар кеңес ұйымдастырылып, өткізілді. Нақтырақ айтсақ, Жетісай қаласы «Ш.Уәлиханов атындағы №2 жалпы білім беретін мектеп» коммуналдық мемлекеттік мекемесінде 8 бен 10- сынып ұлдарына жасөспірімдердің жыныстық даму кезіндегі гигиенасы мен жыныстық жолдармен таралатын жұқпалы аурулар туралы және жас ерекшелігіне сай жыныстық тәрбие, сонымен қатар міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру бойынша түсіндірілді.

Семинар кеңесте жасөспірімдердің жыныстық даму кезіндегі гигиенасы мен жыныстық жолдармен таралатын жұқпалы аурулар бойынша дәрігері Н.Алиева дәрігерлік ақыл — кеңестерін берді. Жасөспірім ұлдар арасындағы жыныстық жұқпалы аурулардың кең таралғанын және оның өміріне болашақта үлкен зардабы бар екенін түсіндірді.

« — Жыныстық жетілу — бұл әр адамның өміріндегі маңызды кезең, ол балалық шақтан ересек өмірге ауысуды білдіреді. Бұл процесс жасөспірімнің денесінің дамуына және психикалық жағдайына әсер ететін көптеген физикалық және эмоционалдық өзгерістермен бірге жүреді. Жыныстық жетілу немесе пубертатты кезең — бұл организмнің дамуындағы жыныстық жетілудің қалыптасуы болатын кезең. Бұл процесс эндокриндік жүйеде айтарлықтай өзгерістерден басталады, нәтижесінде белгілі бір гормондар түзіледі. Гормондар— ағзаның әртүрлі жүйелерінің қызметін реттейтін химиялық заттар. Жыныстық жетілуге қатысатын негізгі гормондар— ұлдардағы тестостерон және қыздардағы эстроген. Олардың белсенді жұмысы көптеген органдарда бірден жаңа процестерді бастайды. Әр баланың жыныстық жетілуінің басталуы генетика, тамақтану, физикалық белсенділік деңгейі және жалпы денсаулық сияқты көптеген факторларға байланысты өзгеруі мүмкін. Орташа алғанда, қыздарда жыныстық жетілу 8 жастан 13 жасқа дейін, ал ұлдарда 9 жастан 14 жасқа дейін басталады. Жыныстық жетілу — бұл әр жасөспірімнің өміріндегі күрделі және маңызды кезең. Бұл процесті түсіну ата-аналар мен жасөспірімдерге осы кезеңде болатын физикалық және эмоционалдық өзгерістерге жақсы дайындалуға көмектеседі. Ересектердің қолдауы мен түсінігі жасөспірімнің денсаулығының үйлесімді дамуы мен нығаюына ықпал ете отырып, жыныстық жетілудің сәтті өтуінде шешуші рөл атқарады.» — деді Жетісай аудандық орталық ауруханасының генеколог дәрігері Н.Алиева

Мамандардың айтуынша жұқпалы процестердің қаупі айтарлықтай жоғары.Көп жағдайда жыныстық жолмен берілетін инфекциялар ерлерде де, әйелдерде де жамбас мүшелерінің созылмалы қабыну ауруларын тудырады, атап айтқанда, олар жатырдан тыс жүктілікке, түсік тастауға, жаңа туған нәрестелерде туа біткен инфекцияларға, өлі туу мен бедеулікке, әйелдерде жатыр мойны обырына және ерлерде жыныс мүшесінің қатерлі ісігіне әкеледі.

«- Жыныстық жолмен берілетін инфекциялар жыныстық жолмен берілетін ауруларды тудырады – олардың көпшілігі өмір бойы денеңізде қалады. Олар «жыныстық жолмен берілетін» деп аталады, өйткені олар жыныстық қатынас кезінде адамнан адамға жұғады. Жыныстық жолмен берілетін аурулар венерологиялық инфекциялардан, несеп-жыныс мүшелерінің инфекциясынан, сондай-ақ АИТВ инфекциясы мен В және С вирустық гепатиттерінен тұратын инфекциялық аурулардың үлкен тобы. Кез келген жыныстық қатынас жыныстық жолмен берілетін ауруларды жұқтыру қаупімен байланысты. Көптеген адамдар жыныс аймағында қабынудың айқын белгілері жоқ адамнан жұқтыру мүмкін емес деп санайды. Алайда көптеген инфекциялар симптомсыз жүреді, сондықтан белгілердің болмауы адамның денсаулығына сенуге себеп болмауы керек. Сонымен қатар, жыныстық инфекциялар тек жыныстық жолмен ғана емес, сонымен қатар қан арқылы да беріледі. Мысалы АИТВ инфекциясы, мерез, В және С вирустық гепатиттері – қан құю кезінде, стерильді емес инелерді қолдану кезінде жұғуы ықтимал. Кейбір сатыларда мерез тіпті сүйісу арқылы да берілуі мүмкін. Егер қорғалмаған жыныстық қатынас болса және содан кейін Жыныстық жолмен берілетін аурулардың кейбір белгілері пайда болса, дәрігерге мүмкіндігінше тезірек бару өте маңызды.» — деді генеколог дәрігер Н.Алиева

Ал, Ш.Уәлиханов атындағы №2 жалпы білім беретін мектеп директорының тәрбие ісі жөніндегі орынбасары А.Қозыбаев оқушыларға қазақ ұлтының әдеп — ғұрып, салт — дәстүрімен ұштастыра отырып, салауатты өмірді ұстану туралы кеңестер берді. Сондай-ақ, мектеп медбикесі Р.Муфтуллаева МӘМС — дың оқушыларға қатысты тұстарын түсіндіріп өтті.

« — Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру дегеніміз бұл ерікті медициналық сақтандыру емес, міндетті екенін айта кеткен жөн. Сондықтан «МӘМС туралы» заңның талаптарына сәйкес барлық азаматтар жүйеге жарналар төлеуге міндетті. Мемлекет азаматтардың 15 жеңілдікті санаттары үшін жарналар жүргізуге міндеттеме алады. Олардың қатарында — 18 жасқа дейінгі балалар, жүкті әйелдер, зейнеткерлер, мүмкіндігі шектеулі жандар, «Күміс алқа» және «Алтын алқа» белгілерімен марапатталған көп балалы аналар, күндізгі оқу бөлімінің студенттері, жұмыс істемейтін азаматтар мен оралмандар, бас бостандығынан айыру орындарындағы қамаудағылар бар. Егер жеңілдікті санаттағы азаматтарда сақтандыру мәртебесі анықталмаса, олар Халыққа қызмет көрсету орталығына жүгініп, жеңілдікті санаттар тізіміне енгізу үшін барлық қажетті құжаттарды ұсынуы тиіс. Жұмыссыздарға Жұмыспен қамту орталығында ресми түрде тіркелу қажет. Белгілі тұрғылықты жері жоқ адамдар құжаттарын қалпына келтіріп, жұмыссыз ретінде тіркелуі қажет. Студенттер тізімге енгізу үшін ЖОО басшылығына жүгінулері қажет. Міне осындай толығырақ ақпаратты Медициналық сақтандыру қорының бірыңғай байланыс орталығының 1406 нөмірі бойынша білуге болады.» — дейді мектеп медбикесі Р.Муфтуллаева

Айта кетейік семинар кеңесте “Жасөспірімдердің жыныстық дамуы кезіндегі психикасы” туралы да педагог — психолог Г.Божаева тренинг жасай отырып, жасөспірімдерге кеңестер берді.

Жетісай аудандық Асықата емханасында созылмалы инфекциялық емес ауруларды басқару бағдарлау бойынша медицина қызметкерлерімен кеңес өткізілді.  Қазақстандағы ауруларды басқару бағдарламасы кеңінен жүзеге асырылып, азаматтарға жан-жақты қолдау көрсетеді және денсаулық үшін бірлескен жауапкершілікті ынталандырады, деп хабарлады Салидат Қайырбекова атындағы Ұлттық денсаулық сақтауды дамыту орталығы.

« — Мысалы, сіздің әкеңіз немесе сүйікті ағайыңыз: оның жасы 55-те, жұмыс істейді, толыққанды өмір сүреді, көптеген достары бар, балалары өсті, жақын арада немерелері дүниеге келеді. Ол жалпы жақсы сезінгенімен, кейде басы ауырып, айналады, көз алдында «мушки» пайда болады, кейде қолының саусақтары ұйып қалады. Мүмкін, ол өзінің қан қысымы немесе қант деңгейі көтеріліп жатқанын сезетін шығар. Оның әрекеттері қандай болуы керек, қайда баруы керек? Қазіргі уақытта созылмалы аурулардың белгілерімен танысуға және осы ұсыныстарды ұстануға болатын көптеген ақпараттық ресурстар бар.» — дейді мамандар.

Созылмалы инфекциялық емес аурулар қазіргі заманғы денсаулық сақтаудың өзекті мәселелерінің бірі болып қала береді. Көптеген отандық және шетелдік зерттеулерді талдау созылмалы инфекциялық емес аурулардың көпшілігінің алдын алуға болатынын растады. Ауруларды басқару бағдарламасы созылмалы инфекциялық емес аурулармен ауыратын тұрғындардың өз денсаулығын басқарудың ең тиімді әдісі ретінде қарастырылған. Қазіргі әлемдік қоғам үшін созылмалы аурулар медициналық ғана емес, әлеуметтік-экономикалық маңызы бар жаһандық мәселе болып табылады. Қазақстанда және әлемнің көптеген елдерінде созылмалы инфекциялық емес аурулар аурушаңдық, мүгедектік, уақытша еңбекке жарамсыздық және госпитализациялау, өлім құрылымында алғашқы орындарда тұр. Созылмалы инфекциялық емес аурулардың негізгілеріне жүрек-қантамыр жүйесінің аурулары, қатерлі ісіктер, өкпенің созылмалы аурулары, психикалық бұзылыстар және қант диабеті жатады.

« — Жыл сайын созылмалы аурулармен ауыратын науқастар саны артып келеді, олар еңбекке қабілеттілігінен айырылып, ауыр асқынуларға және ұзақ уақыт шығынмен емдеуге, оның ішінде стационарлық емдеу қажеттілігіне әкеп соқтырады. ДДҰ мәліметтері бойынша созылмалы инфекциялық емес аурулардан жыл сайын 41 миллион адам өледі, бұл әлемдегі барлық өлім жағдайының 71%-н құрайды. Уақытынан бұрын болатын өлім жағдайларының 85%-дан астамы кіріс көлемі төмен және орташа деңгейдегі елдерде кездеседі. Созылмалы инфекциялық емес аурулардан өлім құрылымында жүрек-қантамыр жүйесінің аурулары көп үлесін алады, одан кейін ісік аурулары, тынысалу жүйесінің аурулары және қант диабеті тұр, яғни созылмалы инфекциялық емес аурулардан болатын барлық өлім жағдайларының 81%-ы осы төрт аурулар тобына келіп отыр. Созылмалы инфекциялық емес аурулар қоғамдық денсаулыққа, денсаулық сақтау жүйесіне қауіп тудырады және көптеген елдердің экономикалық дамуына кедергі келтіреді. Созылмалы патологиясы бар аурулар деңгейінің жоғары болуы және қауіп факторларының айтарлықтай таралуы тұрғындар денсаулығының теріс тенденциясына, медициналық-әлеуметтік жоғалтуға және экономикалық шығынға алып келеді.» — дейді дәрігерлер.

Соңғы жылдары Қазақстанда да созылмалы инфекциялық емес ауруларды диагностикалауға және емдеуге кететін шығындардың өсуі байқалады. Бұл шығындар мемлекеттің денсаулық сақтау саласына кететін барлық шығындарының 95-96%-н құрайды. Оған қоса, елімізде профилактикалық шараларға кететін шығынның үлесі денсаулық сақтау саласына кететін шығынның 3%-н құрайды, ал бұл көрсеткіш ЭЫДҰ елдерде 19%-ы құрап отыр. Сондықтан, елімізде созылмалы инфекциялық емес аурулар денсаулық сақтау саласы үшін маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Көптеген эпидемиологиялық зерттеулердің мәліметтері бойынша созылмалы инфекциялық емес аурулардың дамуына шылым шегу, артериалдық гипертензия, артық салмақ, қандағы глюкоза мен холестерин деңгейінің жоғары болуы, ішімдік ішу, физикалық белсенділіктің төмен болуы сияқты көптеген факторлар әсер ететіні айқындалған. Созылмалы инфекциялық емес аурулардың дамуына әсер ететін қауіп факторларының алдын алу бастапқы медициналық-санитарлық көмек деңгейіндегі медициналық қызметкерлердің жұмысының маңызды бағыты болып табылады.

« — Қазіргі кезде ауруды алдын алу бойынша шаралардың басымдығы денсаулық сақтау саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі принциптерінің бірі болып табылды. Бұл созылмалы инфекциялық емес аурулардың таралуын азайтуда жаңа шешімдерді табуға әсер етеді. Созылмалы инфекциялық емес аурулардың алдын алу мен емдеудегі және аурудың негізгі көріністерін бақылаудағы басым бағыттарының бірі науқастарды өзін-өзі басқаруға және өзіне-өзі көмек көрсетуге үйрету болып табылады. Ауруды басқару – бұл жеке адамның созылмалы ауруларға тән симптомдарды, емдеуді, өмір салтының физикалық және психологиялық ақыры мен өзгерістерін басқару қабілеттілігі. Disease Management тұжырымдамасы ондаған жылдар бұрын медициналық қызмет көрсетуде соңғы жылдарда туындаған бірқатар мәселелерге жауап ретінде ұсынылды. Disease Management – науқастың функционалдық мүмкіндіктерін жүзеге асыруды барынша қамтамасыз ететін, аурулардың даму қаупін, мүгедектігі мен өлім-жітімді төмендететін және денсаулық сақтаудың өнімділігі мен рентабельділігін жаңа деңгейге көтеретін жаңа құрылымдалған жүйелік тәсіл. Ауруды басқарудың американдық қауымдастығының (DMAA) анықтамасына сәйкес Disease Management – халықтың денсаулығын сақтау мақсатында үйлестірілген араласулар мен коммуникациялар жүйесі, бұл жағдайда науқастың денсаулығын қорғау бойынша күш-жігері елеулі болып табылады. Бұл тәсілдің ерекшелігі науқасқа медициналық көмек алу кезінде әртүрлі факторлар әсерінен туындауы мүмкін өз мінез-құлықтары мен сезімдерін басқаруда неғұрлым құзыретті болуға көмектеседі. Тұжырымдама әсіресе созылмалы аурулар кезінде тиімді. Ауруды басқару денсаулық сақтауды жоспарлау мен қамтамасыз етудің оңтайлы тәсілі ретінде халықаралық қолдауға ие. Созылмалы инфекциялық емес аурулардан болатын мерзімінен бұрын өлім-жітімді және мүгедектікті төмендету үшін 30-дан аса елде медициналық көмек көрсетуде профилактикалық және жүйелік тәсілге негізделген «Ауруларды басқару бағдарламасы» енгізілді. Қазақстанда созылмалы инфекциялық емес аурулар мәселесінің өзектілігін, халықаралық тәжірибені ескере отырып, алғаш рет созылмалы инфекциялық емес аурулар патологиясы анықталған тұрғындар арасында ауруларды басқару жүзеге асырыла бастады. Ауруларды басқару бағдарламасын енгізу бастапқы медициналық-санитарлық көмектің жаңғыруы және басым дамуы ретінде Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласын дамытудағы басты бағыттарының бірі болып табылады. Ауруларды басқару бағдарламасын енгізу созылмалы инфекциялық емес аурулардың алдын алу және олармен күрес мәселелерінде, науқастардың өз денсаулығы үшін ортақ жауапкершілігін арттыруда, медициналық қызметкерлердің өзара іс-әрекетін жақсартуда және мүмкін асқынуларды немесе жай-күйін ауырлатуды болдырмауға бағытталған қолда бар барлық ресурстарды пайдалануда елеулі өзгерістер қажеттігінен туындады.» — деді мамандар.

Өзін-өзі басқару – бұл науқастардың емдеу процесіне белсенді қатысуы. Өзін-өзі басқарудың мақсаты – созылмалы аурудың денсаулық жағдайына және тіршілік әрекетіне әсерін төмендету. Өз-өзіне көмек көрсетуді қолдау өзіне деген сенімділікке жетуде тиімді, өзіне-өзі көмек көрсетуге және емнің нәтижесін жақсартуға әкелетін ісәрекеттерді таңдауда ақпаратты дәстүрлі беру және науқастарды оқытудан бастап оларға көмек көрсетілгенге дейінгі медициналық қызметкерлердің рөлін кеңейтеді. Дәрігерлер науқасқа ауруы туралы жан-жақты ұсыныстар бергенімен, бұл науқастың өмірінде кездесетін кез-келген жағдайды толық қамти алмайды. Барлық созылмалы ауруларды амбулаториялық жағдайда науқастардың өздері белсенді ем жүргізбей сәтті емдеу мүмкін емес. Мысалы, диабетті емдеу адамнан көптеген арнайы білім мен дағдыларды талап етеді. Әрине, мұндай дағдыларды игеру үшін медициналық мамандардың қатысуымен арнайы дайындық қажет. Терапевтік оқытудың негізгі мақсаты ауру туралы ақпаратты беру ғана емес, емдік әсерді көрсету болып табылады. Емханалар жанында науқастарды өз-өзіне көмек көрсету қағидаларына, өз денсаулығына дұрыс қарым-қатынас жасауға үйрететін, салауатты өмір салты бойынша ақпараттық материалдармен қамтамасыз ететін денсаулық мектептері жұмыс істейді. Денсаулық мектептері қант диабеті, жүректің ишемиялық ауруы, артериалдық гипертония, инсульттан кейінгі жағдайлар, асқазан-ішек жолдарының, онкологиялық аурулар, психикалық аурулар және т.б. созылмалы инфекциялық емес аурулары бар науқастар үшін ұйымдастырылады.

— Денсаулық мектептерінде оқытудың әдіснамалық негізі арнайы әзірленетін бағдарламалар болып табылады. Бағдарламаның құрылымы көлемді нақты реттеуді және материалды баяндаудың белгілі бір дәйектілігін білдіреді. Әрбір бөлім үшін оқу мақсаттары қалыптасады және көрнекі материалдардың қажетті жиынтығы, сондай-ақ білім мен дағдыларды меңгеруге, қайталауға және бекітуге бағытталған педагогикалық тәсілдер айтылады. Науқастарды аудио-визуалды құралдар: буклет, брошюра, жадынама, алгоритмдер түріндегі көрнекі материалдармен қамтамасыз етеді. Оқытудың негізгі түрлері топтық және жеке болып табылады. Диабет мектебі көбіне ересектермен жұмыс істеу кезінде жеке оқытудан әлдеқайда тиімді, өйткені тәжірибемен бөлісу, басқалардың жетістіктерін бақылау және осындай жетістіктерге қол жеткізуге ұмтылу мүмкіндігі пайда болады. Теориялық білімдерден басқа, денсаулық мектептерінде міндетті түрде өзін-өзі бақылауға қатысты практикалық дағдылар беріледі. Осылайша диабет кезінде қан глюкозасын өз бетінше бақылауға, инсулинді инъекциялау техникасына, аяқты күту, дұрыс тамақтануды таңдауға, физикалық жүктемелерге және жалпы еркін өмір салтын жүргізуге үйрету қажет. Оқытудың қажетті компоненті «науқастың жеке күнделіктерімен» жұмыс істеу болып табылады. Артериалдық кан қысымы немесе қан глюкозасын өзін-өзі бақылау нәтижелерін науқас күнделікке енгізеді, ол өз бетінше емдеу және оны кейіннен дәрігермен талқылау үшін негіз болып табылады. Науқас базистік препараттардың дозасын өзі өзгерте алады немесе болашақта асқынулардың дамуына жол бермеуге мүмкіндік беретін қолайлы мәндерге қол жеткізе отырып, өзінің тамақтануын түзете алады. Білім алушылар жүргізетін күнделіктер негізінде қателерді талдау және сабақта талқылау кезінде түсініксіз қалған мәселелерді түсіндіру жүргізіледі, — дейді Асықата емханасында тәжірбие алмасқан ақхалаттылар.

Осылайша, науқастарды оқыту өзін-өзі бақылауды жақсартады, емделушілердің емге бейімділігін арттырады. «Денсаулық мектептерінде» оқыту нәтижесінде науқастардың өмір сүру сапасы жақсарады, ауруханаға жатқызу мен жедел медициналық жәрдем шақырулар санының төмендеуі байқалады.

Қазір жас жұбайлардың арасында «жүктілікті жоспарлау» тақырыбы басты орында. Расымен де, жүктілікті жоспарлау деген не? Оған арнайы жоспар құра ма?

Аталған тақырыпқа байланысты Түркістан облысы Денсаулық сақтау басқармасының емхана ісі бойынша штаттан тыс акушер гинекологы, сонымен қатар Кентау қалалық емханасы ШЖҚ МКК басшысының ана мен бала денсаулығын қорғау жөніндегі орынбасары Андабасова Алия Сагидуллатовна Жетісай аудандық орталық ауруханасының жалпы тәжірибелі дәрігерлері мен аймақтық аға-дәрігерлерге семинар өткізді.

Бүгінде жүктілікті жоспарлау біздің де өңірімізде дендеп еніп келеді. Шынында да жоспарлы жүктілік көптеген қиындықтардың, көптеген жайсыз жайттардың алдын алады. Бүгінде елімізде медицина саласы болашақ аналарға жоспарлы жүктіліктің маңызын өте орынды түсіндіріп, өте дұрыс насихат жасап келеді. Әрбір ананың арманы өмірге дені сау ұрпақ әкелу. Осы тұста жоспарлы жүктіліктің маңызы зор. Жиын барысында ата-ана өмірге сәби алып келуге ниетті болса, ерлі-зайыптыларға жоспарлы жүктілікке дейін міндетті түрде медициналық тексеруден өту керектігі сөз болды. Маманның айтуынша,ерлі-зайыптылар жүктілікке дейін бірнеше ай бұрын жоспарлауды бастаған жөн. Семинар барысында, аурухана қызметкерлерінің қатысуымен тәжірибе алмасу мақсатында көріністе қойылды.

Жүктіліктің жағымды өтуі мен дені сау нәрестені дүниеге әкелу үшін, бұл оқиғаға алдын ала дайындалу қажет. Талдаулар тапсыру қажеттілігі мен жүктілікті жоспарлау барысындағы іс-шаралар сипаты болашақ ата-ананың денсаулық жағдайларына байланысты анықталады. Ең алғашқы әрекет- гинеколог қабылдауына келу. Қабылдауға сәйкесінше дайындалып келген абзал: өзінің созылмалы, тұқымқуалаушылық, басынан өткен ауруларын, етеккір айналымының ұзақтығын есте сақтап, бар болған жағдайда, бұрын соңды тапсырған зерттеулер нәтижелерін(талдау, УДЗ) алып келу керек. Қабылдау кезінде дәрігер жұбайлармен сұхбаттасып, жүктілікті жоспарлау кезінде ұстануға қажетті өмір салты туралы ақпарат беріп, анамнез (денсаулық жағдайы туралы мәліметтерді) жинақтайды.

« — Егер сіз қазіргі уақытта жүктілікке қарсы дәрі-дәрмектерді қолданып жүрген жағдайда немесе сізде жатырішілік спираль орнатылған болса, ол жайында гинекологпен кеңесіңіз. Бұл жағдайда, ағзаға қажетті гормональді және физиологиялық өзгерістер пайда болып үлгеруі үшін, жүктілікті жоспарлау мерзімінен бірнеше ай бұрын контрацепциядан бас тарту керек. Дәрігер сізге зерттеулер өтуге бағыттамалар береді, оның ішінде міндетті түрде: кіші жамбас астауы мүшелерінің(жатыр) УДЗ, спермограмма, медициналық генетикалық кеңес және т.б. Жүктілікті жоспарлауға арналған талдаулар мен зерттеулер әр жұп үшін жеке тағайындалады. Бұрын соңды өздігінен түсік тастап, жүктілігі жетілмей қалған әйелдерге ерекше көңіл бөлінеді. Бұл жағдайда тексеру едәуір кеңейтілген болады. Басты мақсат- жүктілікті көтере алмаудың себептерін табу және болашақта олардың алдын алу. Сонымен бірге, әйел адамға гормондар талдауына қан тапсыру керек болуы мүмкін. Қажет болған жағдайда, кейін әйел адамның гормональды саулығын түзетеді. Жұбайлардың әрқайсысына қандағы кариотипті анықтау талдауын тапсырып, генетик дәрігердің кеңесін алған жөн. Әсіресе, егер: ерлі-зайыптылардың біреуінің отбасында тұқымқуалаушылық аурулар немесе даму кемістіктері болса; болашақ ананың жасы 35 жастан үлкен болған жағдайда. Жұбайлар сәби көтеруге толығымен дайын болған соң, қорғаныстан толықтай бас тарту қажет. Сәби көтеру үшін жағымды күндер- етеккір айналымының 9-18 күндері болып табылады. Ең қолайлы күнді дәлірек анықтауға базальді температура кестесі көмек болады. Оны құрастыруға гинеколог-дәрігеріңіз көмектеседі. Бұл мәліметтер овуляцияның келу уақытын анықтауға мүмкіндік береді.» — деді акушер — гинеколог

Мамандардың мәлімеінше кейбір әйелдерге жүктілік оңайға соқса, кейбіреуіне бала сүю үшін белгілі уақыт пен күш жұмсауға тура келеді. Дендері сау жұптың бір айналымда бала көтеру мүмкіндігі бар болғаны 20%, және бұл көрсеткіш 40 жаста 5%-ға дейін төмендейді. Егер сіздің жасыңыз 35-ке толмаған, жұбайыңыз екеулеріңіз дендеріңіз сау, үнемі жыныстық қатынаста болсаңыздар, контрацептивтерді қабылдауды доғарғаннан бастап бір жыл ішінде жүкті болуыңыз керек. Егер сіздер бір жылдан астам уақыт бойы жүктілікке қол жеткізе алмай жүрсеңіз, дұрыс емдеу әдісін таңдауға көмектесетін репродуктолог маман көмегіне жүгінгеніңіз абзал.

Жүктіліктің болмауы бір жұбайының бедеулігі салдары болуы мүмкіндігінің үлесі ер адамдар(30%) мен әйел адамдарда(30%) бірдей. Қалған 40% бедеулік жағдайлары жұптың ортақ денсаулық мәселелеріне байланысты болуы мүмкін, сонымен бірге, 5% — 10% үлесін анықтауға мүмкін емес бедеулік себептері құрайды.Жүктілікке дайындық процесі өте күрделі және бірнеше кезеңді қамтиды. Ерлі-зайыптылар жүктілікке дейін бірнеше ай, яғни кем дегенде үш ай бұрын жоспарлауды бастаған жөн.

«Біріншіден, әйел дәрігерден кеңес алуы керек. Ең маңызды қадам – жүктілікті жоспарлау үшін дәрігерге бару. Дәрігер сіздің қазіргі денсаулығыңызды бағалап, жүктілікке әсер етуі мүмкін  факторлар туралы ақпарат береді. Сондай-ақ сау тұжырымдама мен жүкті болу мүмкіндігін арттыру үшін қоректік заттарды қабылдауды бастауды ұсынуы мүмкін», – дейді мамандар

Екіншісі, Кентау қалалық емханасы ШЖҚ МКК басшысының ана мен бала денсаулығын қорғау жөніндегі орынбасары Андабасова Алия атап өткендей, жұбайлар өмір салтын жүктілікке дейін жақсарту керек. Дұрыс тамақтануға және физикалық белсенділікке назар аударған жөн. Диетадан зиянды тағамды алып тастап, жаңа піскен жеміс, көкөніс, дәнді дақылды және ақуызды көбірек қосу маңызды. Денені жүктілікке дайындау үшін тұрақты жаттығумен не физикалық белсенділікпен айналысуды ұмытпаған абзал. Жаман әдеттен бас тарту, гигиеналық нормаларды және өмір салтын сақтау – мұның бәрі әйел ағзасына пайдалы әсер етеді және кейіннен жүктілікке төтеп беруді жеңілдетеді.

Түркістан облысы Денсаулық сақтау басқармасының емхана ісі бойынша штаттан тыс акушер гинекологы  қарастыратын үшінші қадам – бұл әйелдің циклін зерттеу, онда құнарлы күндерді есептеу қажет.

« — Сіздің цикліңізді түсіну жүктілікті жоспарлаудың маңызды аспектісі болып табылады. Менструальдық циклді зерттеп, ұрықтандыру кезеңдерін анықтаңыз. Күнтізбелік әдіс немесе овуляция сынақтарын қолдану сияқты әр түрлі әдіс бар, олар жүктіліктің оңтайлы уақытын анықтауға көмектеседі. Әрбір әйелдің жеке циклі бар екенін ұмытпаңыз, сондықтан бұл күндері уақытты қадағалап, белсенді жыныстық қатынасқа түсу маңызды. Жүктілік – бұл физикалық қана емес, сонымен қатар эмоционалдық күй. Алдағы өзгерістерге өзіңізді рухани және эмоционалды түрде дайындаңыз. Серіктесіңізбен отбасыңызды кеңейтуге дайын екеніңізді және стресті немесе алаңдаушылық тудыруы мүмкін кез келген мәселені шешуді талқылаңыз. Болашақ туралы ойланыңыз, отбасыңызды елестетіңіз және айналаңызда жағымды атмосфераны жасаңыз.Жүктілікті жоспарлау – бұл отбасы өміріндегі тамаша және қызықты кезең. Жоғарыда аталған қадамдарды орындау сізге жүктілікке дайындалуға және дүниеге келмеген нәресте үшін жағымды жағдай жасауға көмектеседі. Әрбір отбасы бірегей және сіздің саяхатыңыз бірегей болатынын есте сақтаңыз. Осы кезеңнен ләззат алыңыз және отбасыңыздың жаңа мүшесіне дайындалудан ләззат алыңыз. Сәттілік, бақытты ата-ана болуларыңызға тілектеспіз!», – деп түйіндеді Андабасова Алия

Айта кетейік аталған тақырыпқа байланысты семинар-кеңес Жетісай аудандық ауруханаларында да өткізіліп, жергілікті дәрігерлерге тәжірбие алмасуға мүмкіндік берді.

Қазақстанда жатыр мойны обырының алдын алу үшін қыздарды АПВ -ға қарсы вакцинациялау туралы жоғарғы санатты, білікті мамандар иммунолог-дәрігер Уалиева С.Ж және гинеколог Абзеитова А.А дәрігерлер Жетісай аудандық орталық ауруханасына қарасты 31 мектептерде ата-аналармен, мұғалімдерге түсіндірме жұмыстарын, семинар- тренинг сабақтарын өткізді.  Қазақстанда қыздарды жатыр мойны обырының негізгі қоздырғышы – адам папилломасы вирусына (АПВ) қарсы вакцинациялау басталды. Қазақстан Республикасының Бас мемлекеттік санитариялық дәрігерінің 2024 жылғы 17 қыркүйектегі № 11 қаулысына сәйкес 11 жастағы қыздар жоспарлы тәртіппен вакцинациялауға жатады. Сондай-ақ 12 жастан бастап 13 жасты қоса алғандағы жастағы қыздарға толықтыра иммундау жүргізіледі. Екпе мектептердің медициналық кабинеттерінде ата-аналардың немесе заңды өкілдерінің хабардар етілген келісімін алғаннан кейін жүргізіледі. Сондай-ақ ата-аналардың қалауы бойынша вакцинация тіркелген жердегі емханаларда да жүргізілуі мүмкін.

Жатыр мойны обыры Қазақстандағы барлық жастағы әйелдер арасында таралуы бойынша екінші орындағы және 25 пен 44 жас аралығындағы әйелдер өлімінің себептері бойынша екінші орындағы қатерлі ісік болып табылады. Жыл сайын елде бұл аурудың 1900-ға жуық жаңа жағдайы тіркеледі. Ғылыми зерттеулер жатыр мойны обырының негізгі себебі АПВ инфекциясын жұқтыру екенін дәлелдеді. Вакцинация қатерлі ісіктің ең қауіпті түрлерінің бірінен қыз балалардың денсаулығын қорғауға бағытталған. АПВ-ға қарсы вакцина халықаралық деңгейде өзінің тиімділігі мен қауіпсіздігін дәлелдеді. Бүгінгі таңда АПВ-ға қарсы вакцина әлемнің 135 елінде, соның ішінде Өзбекстан, Қырғызстан және Түрікменстанда қолданылады. Бүгінгі таңда бірқатар елдерде вакцинацияның арқасында әйелдер арасында АПВ-ның таралуы 90%-ға төмендеді.

Елімізде егілген жағдайлардың арасында иммундаудан кейін қолайсыз көріністер тіркелген жоқ. Қазақстан Республикасының Ұлттық вакцинация күнтізбесіне сәйкес Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ұсынымын және халықты иммундау жөніндегі сарапшылардың Ұлттық техникалық консультативтік тобының шешімін ескере отырып, 11 жастағы қыздар жоспарлы вакцинациялауға жатады. Ұлттық вакцинация күнтізбесіне сәйкес және өндірушінің нұсқаулықтарына сәйкес, АПВ-ден қорғау үшін 6 ай аралықпен вакцинаның екі дозасын алу қажет. АПВ-ға қарсы вакцинация еліміздің 9 өңірінде – Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Павлодар, Жетісу, Түркістан, Ұлытау, Ақмола облыстарында және Астана қаласында жүргізілуде.

« — Адам папиллома вирусы (АПВ) – 200-ге жуық түрді қамтитын тұқымдас вирустарға жатады. Кейбіреулері адам денсаулығына салыстырмалы түрде қауіпсіз, басқалары онкологиялық процестің дамуын белсендіре алады.АПВ сыртқы жыныс мүшелерінің аурулары арасында ең көп таралған және агрессивті патология. Вирус көмей мен ауыз қуысының, тік ішектің, вульваның және қынаптың, жатыр мойнының қатерлі ісігінің дамуын қоздырады. АПВ инфекциясы ұзақ уақыт бойы симптомсыз болып,  ауыр зардаптарға әкелуі мүмкін.АПВ жұқтырған кезде пайда болатын аурулар:• Жыныс сүйелдерінің пайда болуы;• Тыныс алу жолдарының папилломатозының дамуы;• Ісік процесінің дамуымен жыныс мүшелерінің зақымдануы.Көптеген адамдар аурудың клиникалық көрінісінсіз патогенді тасымалдаушы бола алады.АПВ-ны адам өмірінде қайталап жұқтыруы да мүмкін. Өйткені АПВ инфекциясынан айыққандардың барлығында вирусқа төзімділік қалыптаса бермейді. Көбінесе, аурудың клиникалық белгілері ерте кезеңдерінде пайда болмайды. Әдетте алғашқы белгілері қоздыратын факторлардың әрекетінен кейін пайда болады. Вирустардың төмен онкогенді штамдары денеде сүйелдер мен тері папилломаларын пайда болдырады. Вирус штаммдарының жоғары онкогенді түрлері аногенитальды аймақта, әйелдерде жатыр мойнында және ерлерде жыныс мүшесінде кондиломалардың пайда болуын тудырады. Ағзаға вирустың 16, 18, 31, 33 типті штамының ұзақ уақыт әсер етуінен жатыр мойны дисплазиясына және одан да ауыр ауруға – жатыр мойны обырына әкелуі мүмкін. Алайда, ағзада жоғары онкогендік қаупі бар АПВ болса да, онкологиялық патология әрдайым дамымайды. Диагностикалауға тәжірибелі дәрігерлерге уақтылы көріну, дұрыс және уақытында тағайындалған ем адамда ешқашан папиллома вирусының қауіпті клиникалық көріністерінің пайда болуына мүмкіндік бермейді. АПВ тұрмыстық байланыс, жыныстық қатынас және вертикальды жолмен беріледі. Жұқтырған кезде вирус эпителий жасушаларына еніп, бөліну процесін бұзумен әртүрлі аурулардың дамуын белсендіреді. Негізінен, вирус несеп-жыныс жүйесінің органдарына және аноректалды аймаққа әсер етеді. Әйелдер мен еркектер патогенді бірдей жұқтырады. Негізгі берілу жолы – жыныстық қатынас. Әдетте, АПВ алғашқы жыныстық қатынастан кейін жұғады, бірақ инфекцияның басқа жұғу жолдары да анықталған: Вертикалды жолы – АПВ жұқтырған әйелдің босану жолы арқылы өту кезінде туылған нәрестеге жұғуы мүмкін; Аутоинокуляция – эпиляция немесе қырыну кезінде өзіне-өзі жұқтыру (дененің бір аймағынан екіншісіне ауысу) мүмкін; Тұрмыстық байланыс – АПВ қоршаған ортада біраз уақыт өмір сүре береді. Сондықтан оларды қоғамдық орындарға (монша, спорт залы, бассейн, т.б.) барғанда жұқтыру мүмкін; Байланыс – инфекция терідегі немесе шырышты қабаттардағы жара беті арқылы жұғуы мүмкін (абразиялар, жаралар, көгерулер); Жыныстық – инфекцияның жұғуының ең көп таралған жолы. Кез келген адам вирустық инфекцияны жұқтыруы мүмкін!» — деді иммунолог-дәрігер Уалиева С.Ж

 

Папилломовирустық инфекцияда ұзақ уақыт бойы клиникалық көріністер болмауы мүмкін. Аурудың инкубациялық кезеңі бірнеше жылға созылып, оның барысында пациент вирустың әртүрлі түрлерін жұқтыруы мүмкін. Тек қоздырушы факторлардың әсерінен (иммун тапшылығы, гипотермия, стресстік жағдайлар) АПВ инфекциясының белгілерін байқауға болады. Көп жағдайда 1-2 жыл ішінде бұл инфекциядан өздігінен жазылу мүмкін, бірақ кейбір науқастарда патология созылмалы түрге ауысады. Жыныс сүйелдері (сүйір кондилома) – сыртқы көрінісі гүлді қырыққабатқа немесе тараққа ұқсайтын папилла тәрізді сүйір өсінділер. Олар дене түсті немесе қызғылт түсті, бір немесе бірнеше болуы мүмкін. Дененің барлық жерінде болады, бірақ көбінесе жыныс мүшелерінің терісі мен шырышты қабығында кездеседі. Папилломалар онкогендік потенциалдың төмендігімен сипатталады. Олар сирек қатерлі ісікке айналады, әдетте науқасқа ыңғайсыздық туғызбайды.

Тегіс кондиломалар – олар өзіне тән құрылымға ие – зардап шеккен органның шырышты қабығының бетінен шықпайды. Мұндай папилломалар жоғары онкологиялық потенциалға ие. Сондықтан мұқият диагностикалауды қажет етеді. Әдетте олар қынаптың, уретраның, жатыр мойнының қабырғаларының шырышты қабатында орналасады. Кондиломаның табиғатын диагностикалау үшін биопсия қажет.

Дисплазия – тіндердің сараланған құрылымын бұзуымен сипатталады. Қатерлі ісік патологиясының дамуына себеп болатын атипті жасушалардың болуы жиі кездеседі. Мұқият бақылауды, қажет болған жағдайда хирургиялық түзетуді қажет етеді. Патологияның әр түрін дәрігер мұқият бақылауы керек. Онкологиялық процестің даму қаупін азайту үшін терідегі және шырышты қабаттардағы мұндай өсінділерді алып тастау ұсынылады.

« — Көп жағдайда адамның қорғаныс жүйесі вирусты бірнеше ай немесе бірнеше жылдың ішінде жойып жібере алады. Бірақ кейде вирус адам ағзасына еніп, сансыз еселенуі мүмкін, сол кезде қатерлі ісік немесе обыр тәрізді қауіпті аурулар пайда болады. АПВ вирусын әйелдер де, еркектер де жұқтырғанымен, әрі көбіне еркектер жұқтырғанымен бұл вирус әйелдер үшін қауіптірек. Адам папиллома вирусының түрлері жүзден асады. Ыңғайлы болу үшін оларды «жақсы», «жаман» және «қатерлі» деп бөлейік. «Жақсы» түрі салдарынан аяқ пен қолда сүйел пайда болады. Бұл жағымсыз, бірақ оңай емделеді. «Жаман» вирус немесе қатері төмен АПВ үшкір кондилом тудырады. Олар адамның жыныс мүшелерінде пайда болатын, тері түстес қатерсіз без. Олар түсті орамжапырақ пішіндес. Әйелдерде кондилом жатыр мойнында, қынапта, сыртқы жыныс мүшелерінде және тік ішек айналысында, еркектерде жыныс мүшесі, тік ішек айналасында және жұмалақта пайда болады. Бұларды емдеу сүйелдерді емдеуге қарағанда қиынырақ, бірақ емдеуге болады. «Қатерлі» типті вирус бәрінен де қауіпті. Барлық жағдайда дерлік жатыр мойнының қатерлі ісігін адам папилломасы вирусының 16-түрі немесе 18-түрі туғызатыны дәлелденген. Еркектерде АПВ-сы жоғары қауіпті вирус түрі сирек жағдайларда тік ішек немесе жыныс мүшесі обырын тудыруы мүмкін. Кондилом және сүйел тудыратын АПВ түрлері жатыр мойнының қатерлі ісігіне апармайды, және керісінше жоғары қауіпті вирус түрлері сүйел мен кондилом тудыртпайтыны белгілі болды. Қызылша, сары ауру, тұмау және кене энцефалитіне қарсы вакцинация туралы естіген боларсыз. Адам папиллома вирусына қарсы да вакцинация бар. Ол кең тараған АПВ түрлерінен, оның ішінде ең қауіптілерін жұқтырып алудан қорғайды. Вакцинацияны 9 жастан бастап алуға болады. Дұрысы, оны жыныстық өмір басталғанға дейін жасаған жөн, себебі ол кезде ағзада вирус жоқ екені күмәнсіз. Себебі вирусты тасымалдаушы әйелдер де, еркектер де болуы мүмкін, вакцинацияны қыздарға да, ұлдарға да жасаған жөн.» — деді гинеколог Абзеитова А.А

Мамандардың айтуынша жыныстық қатынаста тек бір жыныстық серіктес болғаны дұрыс. Бұл әдіс жыныстық жолмен берілетін барлық инфекциялардан, оның ішінде АПВ-дан қорғауға мүмкіндік береді. Тосқауыл контрацепциясын қолдану – жеңіл, қолжетімді, бірақ әрқашан инфекциядан 100% қорғай бермейді. Науқас тіпті зақымдалған теріге тиген кезде де вирус жұқтыруы мүмкін. Мерзімді профилактикалық тексерулер. Қыздар гинекологиялық тексеруден тұрақты түрде өтуі керек. Осылай аурудың алғашқы белгілерін анықтап, оны емдеуді уақтылы бастауға болады. Вакцинация – тиімді және ыңғайлы профилактикалық әдіс! Вакцинация ерлерге де, әйелдерге де жасалуы мүмкін. Ғалымдардың пікірінше, 11-13 жас аралығындағы қыздарды вакцинациялау жатыр мойны обырының даму қаупін 90% — дан астамға төмендетеді.